Алтайдын Чолмоны

«Туу-Кайа» парк — кырдыҥ јаҥы јӱрӱми

05.06.2018

Кичӱ изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде Горно-Алтайск каланыҥ администрациязыныҥ јааны Ольга Сафронова журналисттерле туштажып, пресс-конференция ӧткӱрген. Ол панораманыҥ «Туу-Кайа» паркы деп ӱлекер федерал кеминде кичӱ калалар ла тӱӱкилик језеелер ортодо ӧткӱрилген конкурстыҥ јеҥӱчили болуп чыкканы керегинде куучындаган ла журналисттердиҥ сурактарына каруулар берген.

—Конкурстыҥ тӱӱкизи мындый. Бу јылдыҥ бажында Президент РФ-тыҥ башкарузына кичӱ калаларды ла тӱӱкилик јеезелерди јарандырарына акча-манат тапсын деген јакылта берген. Башкару бу керекке 5 млрд салковой чыгарарын јӧптӧгӧн. Мен канча катап бу суракла ӧткӱрилген јуундарга јӱргем. РФ-тыҥ ЖКХ аайынча министерствозы мындый болушты эдер эп-арганы шӱӱп, конкурс ӧткӱрер јӧп јараткан. Конкурсты ӧткӱрериниҥ ле акча-манатла јеткилдеериниҥ ээжилери јарадылган.

Конкурс ӧткӱрилери керегинде јар кочкор айда јарлалган. Тулаан айда каланыҥ администрациязы каланыҥ текши эл-јонго јарамыкту кандый јерин јарандырары, ондо нени эдери, тудары јанынаҥ кӧп иш ӧткӱрген. Сессияларда кӧп шӱӱжӱлер ӧткӧн, шӱӱлтелер айдылган, группаларла иштеп, онойдо ок эл-јон ортодо анкеталар ӧткӱрилип, 2 муҥнаҥ ажыра шӱӱлтелер јуулган. Ӱлекерди тургузар јаан ла чӱмдӱ иште каланыҥ администрациязыныҥ ишчилери, архитекторлор, ол тоодо Кирилл Хромов турушкан. Бис Туу-Кайаны ӧрӧ-тӧмӧн кӧп лӧ базып, кӧрӱп шӱӱшкенис. Кандык айдыҥ бажында документтердиҥ јаан пакеди белен болгон. Бис эл-јонныҥ кӧп болуп турган ла сӱӱген Туу-Кайа кырында парктыҥ келер ӧйдӧги јакшы турулталарын, ол тоодо экономикадагы кирелтелерин бастыра јанынаҥ тоолорло бӱдӱмјиледис.

Конкурста туружарга Россияныҥ 85 тергеезиниҥ кичӱ калаларынаҥ ла тӱӱкилик језеелеринеҥ 455 угузу-ӱлекер болгон. Олордоҥ јӱк 30 ӱлекерди финалда туружып, коруланарына јараткандар. Онойып, кӱӱк айдыҥ 26-27 кӱндеринде бу ӱлекерди федерал эксперт комиссияныҥ алдына корулаарында мен ле Кирилл Хромов туружып јӱрдис. Финал Московский областьтыҥ Коломна калазында ӧткӧн. Кӱӱк айдыҥ 29-чы кӱнинде «Туу-Кайа» парктыҥ ӱлекери јеҥӱчил болгоны керегинде уктыс. Бистиҥ ӱлекеристи солун ла ончолорынаҥ аҥылу деп темдектегени биске оморкодулу. Алтай Республиканыҥ башкарузы ла федерал тӧс јер ортодо јӧптӧжӱле бу ӱлекерди бӱдӱрерине 100 ммиллион салковойдоҥ кӧп акча-манат чыгарылар.

Паркты јазаар, тудар иштер бир канча бӧлӱкле ӧткӱрилер. Баштапкы бӧлӱк иштер: кырдыҥ бажында ӧткӱре кӧрӱнип турар панорамный комплекс тудулар. Автомобильдердиҥ текши узуны 560 метр јолдоры, электроот, сууӧткӱш ӧткӱрилер. Кырдыҥ бажынаҥ кӧрӱп турар, сувенирлер, ӧскӧ дӧ не-немелер садар јерлерлӱ текши кеми 1500 квадратный метр тура тудулары темдектелет. Онойдо ок кафелер, ресторандар, фитнес-клубтар болор. Сноутюбингле јыҥылаарга балдардыҥ ла јаан улустыҥ канат јолдоры ӧткӱрилер. Бу јолдордыҥ ӱсти ле алды јанында — амыраар, саду ӧткӱрер площадкалар болор. Ӱстинде площадказында бийиктеҥ айландыра ајыктаар јер јазалар.

Кырдыҥ тӱштӱк јанында јойу базар, узуны 9,5 километр кӧп орык јолдор, баштапкы болчокко једип, амыранар јер, ого јетире таш тепкиш тудулар. Мындагы аржан сууны айландыра јер аруталып јазалар, алтай калыктыҥ мӱргӱӱлдерин, Чага байрамды ӧткӱрерге јарамыкту јерлер тудулар.

Туу-Кайаныҥ эдегинде база тудумдар болоры пландалат. Ондо транспорт турар јабык турлу-стоянка, концерт-ойын ӧткӱрер сцена, туристтерди, айылчыларды, каланыҥ эл-јонын јеткилдеер тудумдар, прокатка не-неме алар јерлер болор. Мында ок медпункт, туалеттер, кассалар, ӧскӧ дӧ керектӱ тудумдар болор.

Экинчи бӧлӱкте Туу-Кайадаҥ ала Комсомолка кырга јетире Коммунистический проспектти ле Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган оромды ажыра, бийик «буттарга» тургузылган, јойу улус базар јол тудулар учурлу. Бу јол айылчыларга да, каланыҥ улузына да амыраар, соотонор солун јер болоры јарт. Ол эки тӱӱкилик кырды бириктирер. Jолой эки сууныҥ белтиринде Поклонный крест бар — ол айылчыларга база јилбилӱ болор…

Ӱчинчи бӧлӱкте Туу-Кайаныҥ тӱндӱк јанында база кӧп иштер ӧдӧри темдектелет. Ол јанында каланы эбирер јол ӧдӧр. Бу јол Туу-Кайага једер јол база болоры јарт. Тӱндӱк јаны туучаначы туристтерге јарамыкту эттирте јазалар.
Бу бӧлӱк иштер ээчий-деечий ӧдӧр. Jылдыҥ учына јетире тӧс јердеҥ документтер сакып јадыс — бу јылга чыгарылар акча-манаттыҥ лимиди јарталар учурлу. Баштапкы бӧлӱк иштерде туружарга турган аргачылар бар. Олор акча-манадын база салар учурлу.

Баштапкы бӧлӱктиҥ иштерине текши тооло 134 млн салковой акча керек. Одус миллион салковойды инвесторлор берери, 4 миллион салковойды муниципал тӧзӧлмӧдӧҥ чыгарары пландалат.

***
Ольга Александровна оноҥ ары журналисттердиҥ сурактарына каруулар берген. Инвестор-аргачылар кӧп иштер бӱдӱрер бе деп суракка каруу: «Кырдыҥ бажында панорамный площадканы тудар иштердиҥ кӧбизин инвесторлор бӱдӱрер. Jада-тура бу паркты республикан статуска кӧчӱрер амаду бар».

Иштер канча ӧйгӧ пландалат? Каруузы: «Баштапкы бӧлӱк иштер 2018-2019 јылдарда бӱдӱп калар учурлу. Jе Бастырароссиялык конкурс улалар ла 2019 јылда база јарлалар. Бис ондо ӱлекердиҥ экинчи бӧлӱк иштериле туружарга турубыс. Бу программа ороондо ас ла салза, 5-6 јылга улалары пландалат».

Ӱлекерде айдылганыла, кандый эки тура јайрадылары, јоголоры темдектелет? Каруу: «Туучаначылардыҥ кырдыҥ эдегинде турган агаш туразы ла эмеш јабызай турган «финишный» тура. Олордыҥ ордына администрацияныҥ, прокаттыҥ туралары тудулар».

Бу ӱлекерде эл-јон база турушкан учун, оны албатыныҥ деп айдарга јараар ба? Каруузы: «Эйе, албатыныҥ деерге јараар. Бис эл-јонло кӧп шӱӱжӱлер ӧткӱргенис. Кӧп тудумдарды, не-немелерди улус айдып берген. Эксперттер каланыҥ токтодузынаҥ беш минут ыраагында 330 метр бийик кыр барын, ондо јӱзӱн-башка керектер, байрамдар, чыгыштар ӧткӱрилип турганын база кайкашкан. Текши калыктыҥ сӱӱген кыры да учун, бу ӱлекер албатыныҥ деп адалар аргалу».

Н. БЕЛЬЧЕКОВА