Алтайдын Чолмоны

Калыгы уулдарын ундыбас…

26.06.2018

Кан-Чарас ичиниҥ Экинур јуртында чыккан-ӧскӧн јайалталу јерлештеристиҥ ортозында јарлу бичиичи Jыбаш Бӧрӱкович Каинчин ле журналист Василий Айачинович Тоенов аҥылу јерде туруп јат. Бу улустыҥ ады-јолы республика да, ороон до кеминде јарлу, танылу. Олор тегин ле колхозчы улустыҥ билелеринде чыккан. Эзен-амыр јӱрген болзо, јерлештериске быјыл 80 јаш толор эди.

Василий Айачинович Тоенов 1938 јылдыҥ тулаан айыныҥ 19-чы кӱнинде чыккан. Jиит ӧйинде Экинурдыҥ школында ӱредӱчи болуп иштеген. 1971 јылдаҥ ала «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте корреспонденттиҥ ижин бӱдӱрген. Ол алтай јонныҥ эҥ ӧҥзӱре сурактарын кӧдӱрип, кӧп бичимелдер бичиген. Ол ок ӧйдӧ куучындар да, анчада ла балдарга учурлап, кӧп бичиген.

Jыбаш Бӧрӱкович Каинчин 1938 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 25-чи кӱнинде чыккан. Москвада Литературный институтты божоткон. Бичиктериниҥ кӧп сабазын Экинур јуртта јадарда бичиген. Jыбаш сӱрлӱ тилдӱ прозаик. Jыбаш Бӧрӱковичтиҥ ле Василий Айачиновичтиҥ бала тужы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде ӧткӧн. Бу эки кижи јаш та, канчын јиит ӧйлӧрин де коштой јӱрӱп ӧткӱрген учун, бу бичимелимди олорго јаба учурлап турум. Олор меге сӧӧги јаҥыс карындаштар. Олор јиит ӧйинде јобош, араай, кӧп калырап куучындабас, тӧп уулдар болгон. Муклай Темеев нӧкӧри чурана ойнозо, кыстарды бијеге кычырза ла, ӱндери чыгып, кокырлажы тыҥый беретен.

Василий ле Jыбаш ол ӧйдиҥ јашӧскӱрими бойы тургузып кӧргӱзетен концерттерде туружып туратан. Бир катап кыстар ла уулдар уткалажып кожоҥдошкон эди. Сӧстӧрин Jыбаш акабыс чӱмдеген, кӱӱзин — Максим Тысов. Темеев Муклай ла Самаев Сашка деген чуранаачы уулдар ойнойтон. Частушканы кыстар баштайтан:

Уулдар, уулдар, кӧрӱгер,
Удабас ла јаҥмыр јаар.
Балкаш јолго бадалып,
Ботинкагар арт калар.
Уулдар:
Jайгы јаашта не болзын,
Jаман терис јунулгай,
Ботинкада не болзын,
База ӧскӧдӧҥ сат албай.
Кыстар:
Уулдар бисти ээчибеер,
Уйуктазар торт болор,
Казыр ийдис эжикте,
Костюмдараар јыртылар.
Уулдар:
Уулдар бистер бойдоҥдор,
Уйкучылар эмезис,
Казыр ийдеер не болзын,
Калаш чачып берерис.
Кыстар:
Ээчибегер тегинге,
Эжиктерис кӱрчектӱ,
Jӱткибегер тӧгӱнге,
Jӱреткерис сомокту.
Ончозы јаба:
Кожо, кожо барактар,
Кокыр эмей кожоҥыс,
Jаба, јаба ойнойлык,
Кокыр эмей јаҥарыс.

Бу концерттерде ол туштагы ончо јашӧскӱрим туружатан. Олор Анатой Адабасов, Jыбаш Каинчин, Василий Тоенов, Jыман Саданов, Саша Самаев, Мыклаш Кукаков, Рая Аламчина, Александра Кудачина, Зоя Кокпоева, Курааш Кабыкова, Мая Молтушева, Торко Кокпоева, Валя Емекчинова. Кукаков Мыклаш «Ак кайыҥ» деп кожоҥды сӱреен коо, јараш ӱниле кожоҥдойтон. Мен, олордоҥ эмеш кичинек кижи, олордыҥ концертине барып, кожоҥын јилбиркеп угатам.
Jыбаш Бӧрӱковичтиҥ эне болгон Экинурдыҥ элбек јалаҥдарында кожо ӧркӧлӧп-момондоп, кожо ойногон јуук нӧкӧрлӧри Jыман Саданов, Иван Кобошев, Муклай Темеев, Максим Туткушев, Анатой Адабасов, Николай Янтыков, Амыр Некешев, Алик Темешев болгон.

Адабасов Анатой ол ӧйлӧр керегинде мынайда куучындады: «Бис, јаш уулдар, јайгыда ӧркӧлӧп, эҥирде чӧрчӧк айдатан Кокпоева Казак ӧрӧкӧнниҥ айылына баратаныс. Бисти Jыбаш ээчидип апарар. Кӱскиде сооктор келер алдында бош ӧйлӧр боло беретен. Семен Кудачин, Виктор Тысов, Михаил Трыкманов, Jыбаш Каинчин, Jыман Саданов Казак эјебиске једип ле баратаныс. Ол ӧрӧкӧн јашта кӧстиҥ оорузыла оорып, кӧрбӧс болуп калган. Бис кол кирееле одынды кезип, јарып беретенис. Агаш айылга отты јаанада салып, очокты айландыра отурып, јилбиркеп, тӱниле чӧрчӧк угатаныс. Таҥ адарга јууктай берзе, ӧрӧкӧн эртен келигер деп, чӧрчӧгин токтодып ийетен. Баатырлар керегинде чӧрчӧк уккан бис таҥ алдында јанарга коркып турарыс. Jыбаш коркыбагар, ол чӧрчӧк ине, уулдар, деп бисти токынадатан.

Бир катап Jыбаш, Кокпоев Никаш ла мен Куйлуда алтын бар деп угала, алтын бедиреп барганыс. Ол тушта биске 13-14 јаш болгон. Бедиреп турганчабыс, јаан кайа таш јемирилеле, јерге саҥ тӧмӧн тӱжӱп калган. Ол тӱжӱп калган ташта кичинек ӱйт бар болгон. Jыбаш ла мен ол ӱйтке батпаганыс. Оогош Никашты кийдирдис. Бис Никашка ондо не бар ӱзезин ле чыгар деп, кыйгырып турдыс. Никаштыҥ ӱни араай угулат, караҥуйы коркышту ла, јаан ла неме тудулат дийт. Бис тут ла, чыгар ла деп, кыйгырып турдыс. Чыгарып келерде, малдыҥ куугарып калган бажы болуп калган. Оны кӧрӱп, коркышту каткырышкан эдис».

Адабасов Анатой ӧркӧлӧш керегинде база каткымчылу эске алыныш айтты: «Jыбаш ла Саданов Jыман ӧркӧлӧп барган. Менде чакпы јок. ²ркӧлӧп турган чакпыларым јылыйып калган. Олор карарган кырага чакпыларын салган. Тал-тӱш киреде јана берерде, олордыҥ чакпыларын мен уурдап алгам. Jанайын дезем, олор кӧрӱп ийер. Саста узун ӧлӧҥдӱ јер болгон. Ого кирип, јадып алала, шыкалап отурдым. Jыбаш ла Jыман чакпыларын кӧрӧргӧ једип келдилер. Олордыҥ ортозы ыраак болгон, чакпыларым јок деп, кыйгырыжат. Олор биригип, кырада исти кӧрӱп, будуныҥ изи тыртык неме Анатой эмтир, састӧӧн јӱре бертир деп, танып ийген. Олор меге чакпыларды тӱрген экел, бис сени кӧрӱп турус деп кыйгырышкан. Ӧркӧлӧр маҥтажып туру, тӱрген-тӱрген дешкен. Канайдар, мен турдым, чакпыларын табыштырдым. Ӧркӧзи кайда деп сурагылады. Ӧркӧ тӱшпеген деп айттым. Jыбаш меге бир чакпызын берди. Jыман, сыйындары кӧп кижи, унчыкпады».

Экинурда Jыбаш узак јылдарга культпередвижкада иштеп, койчылардыҥ турлуларына барып, лекциялар ӧткӱрип, солундарды куучындайтан. Адабасов Анатой автоклубтыҥ ак машиназында тискинчи болгон, онойдо ок койчыларды бир турлуга јууп, кинолор кӧргӱзип туратан. Культпередвижканыҥ машиназына отурып, медишчилер Раиса Аларушкина, Зоя Шокшланова, Лидия Тюхтенева койчы-малчылардыҥ су-кадыгын кӧрӱп, кичееп, эмдер берип јӱретен. Машина ӱреле берзе, Jыбаш Бӧрӱкович атка журнал-газетти артынып, турлуларга јетирип турар. Кой кайчылаар ла тӧрӧдӧр ӧйлӧрдӧ јурттыҥ ончо улузы турлуларда иштейтенис.

Jыбаш Бӧрӱкович койчылардыҥ, јурт јердиҥ улузыныҥ јӱрӱмин, ижин онойып јакшы билер учун, олордыҥ уур-кӱч ижи керегинде јакшынак бичиктерин артырып салды. Олор алтай калыктыҥ оҥбос, ээлебес энчизи болуп артар. Василий Айачинович Тоеновтыҥ, јаҥдардаҥ јалтанбай, курч сурактарды ачыгынча бичиген чындык журналисттиҥ, эземи база јӱректерде чактарга артарында алаҥзыш јок.

Р. ТЕМЕЕВА,
РФ-тыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы