Алтайдын Чолмоны

Алтай аш-курсактыҥ байы

10.07.2018

Алтай кижиниҥ курсагы талкан, эт, сӱт деп тегиндӱ айдылбаган. Мынаҥ кӧргӧндӧ, алтай калыктыҥ јӧӧжӧзи, арга-чагы — ол эжикте малы. Албатыбыс малды јаҥыс ла азыранарга, кийинерге садарга тудуп јаткан эмес. Мал — ол ӧзӱп јаткан јаш балдарга эне-аданаҥ ӧскӧ база бир таҥынаҥ ӱредӱчизи, таскадаачызы. Мал — ол тынду, оны кичеери, оны байлаары кижини јакшы билгирге таскадып јат. Jакшы кичеезеҥ, кӧп јакшыны малдаҥ аларыҥ, коомой кичеезеҥ, турултазы коомой болор.

Алтай кижиниҥ бӱткен јаҥыла, ӧскӱрип јаткан мал-ашта јаҥдайтан кӧп некелтелер бар. Алтай кижи олорды јӱрӱмде јазымы јок тузаланып јӱрер јаҥду.

Эҥ ле озо, алтай кижи малдыҥ сӧӧк-тайагын билип, оны танып јӱрер јаҥду. Нениҥ учун дезе кажы ла сӧӧк-тайакта бойыныҥ аҥылузы, учуры бар. Ол учурларды јаҥдап, байлабаганынаҥ кижиниҥ јӱрӱминде келишпестери база камаанду болуп јат. Малдыҥ кажы ла сӧӧк-тайагында бойыныҥ ады барын јиит ӱйеге билип јӱрер керек. Оогош малдыҥ сӧӧгин малтала јара-быра чаппай, ӱйезинеҥ омырып, ооктоп јӱрерине албаданар керек.

Биледе ада кижиге уулын малды ӧзӧп, сойып, эне кижиге кызын ичи-карынды арутап билерине ӱредер керек. Бу иш ончо јӱрӱмиске керектӱ. Алтай кижиниҥ јаҥыла болзо, малдыҥ эди јакшы, ичи-карды јаман деген санаа болбос учурлу.
Jӱрӱмде кӧрӱп јӱрер болзо, азыраган мал-ажын сойып јизе, оныҥ јӱк ле эди ле керектӱ, арткан баш-туйгагын, ич-карынын тӧгӱп ийген јадар. Jе курсакты аайы-бажы јок тӧкпӧйтӧн, оныҥ кеези једер дежер. Кее дегени — ол качан бирде аш-курсак јок шыралу јӱрӱм болорыныҥ, јадырап, коомойтып јӱрериниҥ белгези дегени.

Малды сойып јатса, тӧжӧги болотоны — јаандардаҥ келген чӱм. Азыраган кой малын сойгондо, озодо улус бӧрӱгин тӧжӧӧр болгон. Санаама кирип туру: адам кой сойгондо, бажындагы бӧрӱгин уштып салатан. Байла, кандый да јаан учур болгон. Малды ӧзӧӧрдӧҥ озо алканар, Алтай-Кудайга айдынар. Темдектезе: «Азык эдерге малдап јӱрген эдим, кинчегимди чечигер, быйанарды беригер» деп айдынар.
Малдыҥ «камчыт» јаны оҥ јаны болор. Эре-Чуйда той-кудада, кижи божогондо ло о.ӧ. чӱм-јаҥдарда малдыҥ «камчыт» јанын тузаланадылар.

Мал-аштыҥ сӧӧк-тайагыныҥ учуры
1. Jаан јиндӱ карынныҥ јинин тӧгӱп, арчып јунала, јӧргӧм эдип јадыс.
Jумур (желудок). Мӧӧнгӧ, јумурга кан уруп, кайнадып јат. Кан урган јумурдыҥ оозын агашла тижейле, карын јуудаҥ салала, чичке ичееле эбиртип буулаар. Кайнаган кийнинеҥ јумурдыҥ чичке јериндеги болчок бажын кезип, отко салар.
Jумурда, мӧӧндӧ канды кайнатса, јаҥыскандыра кайнатпас, кожо эт салар. Кара канды јаҥыс бойын кайнатпас дежер.
Озодо улус мындый белгеле белгелеер болгон. Jумурдыҥ болчок бажын балага берип, отту темир печкеге, очокко јапшыртар. Баланыҥ јӱреккирин, коркынчак эмезин кӧрӧр деп. Ол јапшырган јерде удаан турза, бала јалтанбас, јӱреккир кижи болорыныҥ темдеги. Jе тӱрген тӱже берзе, бала јалтанчак, коркынчак болорын керелегени деп айдар.
Мӧӧн (толстая кишка). Мӧӧнниҥ јинин тӧксӧ, јаан табыш чыгарбай тӧгӧтӧн, оноҥ ӧскӧ ӱзӱле берер деп јартамал база ла јаандардаҥ келген. Онызы чын. Мӧӧнди ле карынды чебер арчып, јунуп, ӱреле, кадырып јат. Ого кадыкту сарју, сары сарју уруп јат. Бу азыйдаҥ келген эп-сӱме. Калык аарчы-сарјузын кандый ла эп-аргала кичееген. Сарјуны урар алдында мӧӧнди јибидип јат, оноҥ урар.

Айланчык (двенадцатиперстная кишка). Айланчыкты тӱс јерге јалбайта салала, ол ло тегерик аайынча чебер арчыйла, суунаҥ уруп јунала, кан уруп јат. Солун, амтанду курсак. Онойдо ок узун эдип чичкерте чӧйӧлӧ, арчып-јунала, јӧргӧмгӧ катай тудуп, јӧргӧмдӧп салат.

Кыпту серкенек, кӧстӱ серкенек, телӱӱн (селезенка). Учурында малдыҥ ончо кежиги, ырызы кыпту серкенекте деп, јаан улус айдыжат. Оныҥ учун оны јининеҥ арутап, јунарынаҥ бир де јалкуурбас керек. Оныҥ учуры мындый кеп-куучыннаҥ барган.

Озодо јокту кижи бир айылга келген. Келген айылда кой сойып јаткан. Озодо ачтыҥ, тороныҥ ӧйинде улус керик болгон. Эт береринеҥ кысканып, јиндӱ кыпту серкенекти берген. Оныҥ кыптарын јининеҥ арчып, јип туруп, ол кижи канча кыр ашкан. Оноҥ ло бери кыпту серкенекти, кандый да тойу болзо, арчып јиир јаҥду боло берген, кижиниҥ тынын алган деп.
Кӧстӱ серкенекке боорды јуула кожо кертип, болчойто салып, оозын туй кӧктӧйлӧ, кайнадар.

Телӱӱнниҥ ичин кеҥиде кезип ийеле, јууны тузап салала, оозын тижеп салза, база амтанду курсак. Jаантайын ла кижиниҥ эдинеҥ катаҥы чыгып турза, телӱӱнле томдоп јат. Томдоткон кижиге телӱӱнди јиирге јарабас.
Телӱӱнниҥ бажы тегерик, јараш болзо, оны јип јат, а учкур болзо, тилдиҥ-оостыҥ белгези деп, таштап јат.

Баш. Эре-Чуйда кой малдыҥ бажы кӱндӱӱ-кӱреениҥ темдеги. Башты кӱндӱлӱ улуска салар. Кызы ӧскӧ јуртка барып, тойлонып јатса, адазы «баш» јип јат. Озодо јаҥы чыккан баланыҥ адын ададарга турган кижиниҥ алдына баш салатан болгон. А эмдиги ӧйдӧ јииттер бойлоры ла адагылап алат. Jе кин энениҥ алдына кӱндӱлӱ малдыҥ бажын салып јат. «Кӱндӱлӱ баш» дегени — јаҥыс ла малдыҥ (кой) бажын салганы эмес, онойдо ок јарын, тӧҥмӧк, јалмаш эттердеҥ кожо салар. Азыйда амадап салган этти кижи јип, артканын кожо алып јанар болгон.

Мал-аштыҥ кӱчи чыккалакта, арып коомойтыгалакта, улус кышка согум эдип јоон мал сойгылап јат. Уй мал болзо, сойоло, бажынаҥ јаагын айрыыр јаҥду. Оноҥ ӧскӧ эдин јип салар дежер. Согумныҥ эди корош болор деген сӧс. А кой-эчкиниҥ бажын туйгактарыла кожо куйкалап, кырбысылайла, арба-кӧчӧ салып, јымжада кайнатса, оноҥ ток курсак јок.

Кары. Эҥ учурлу сӧӧк — ол кары. Кары — ол от-очоктыҥ ырызы, кежиги. Оны недеҥ улам онойдо айдып салганы керегинде кеп-куучын бар.

Бир кижи аҥдап барган. Азык эткен карыны челдеп, оттыҥ јанына јӧлӧп койгон. Аҥчыныҥ аҥдап барганын экинчизи билеле, оны ӧлтӱрерге кийнинеҥ барыптыр. Аҥчыныҥ одузынаҥ эмеш ыраакта јажынала кӧрӱп турза, одуда эки кижи отурган. «Jаҥыскан келген деп бодозом, экӱ болтыр не» деп сананала, истеп келген кижи ойто јана берген. Аҥчы карыны отко јуук јӧлӧп саларда, карыныҥ кӧлӧткӧзи эки кижи болуп кӧрӱнген. Кары кижини ӧлӱмнеҥ аргадап алган. Карыла колбулу мындый куучындар јӱрӱмде јӱзӱн-башка учурайт.

Карыны јарза, оныҥ кош карызын айрып јарар, јарбаза, ол ло бойын ару эдип челдеер. Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи учурында јарбас. Кош карыла алдында ӧйдӧ улус кармак эдип, кийим-кежек тӱӱп тузаланган. База бир чӱм — игис бала чыкса, карыла база чӱм-јаҥын ӧткӱрип, алканып, кош карызын бӧлӧзи айрып, эки баланыҥ јӱрӱми тӱҥей болбозын деп, јаҥдаар деп уккам.

Алтай улус карыны анаар ла таштабай, јуунадып, бир тизӱге илип, от-очогында ол эмезе эжиктиҥ јаагына бийикке илгилеп салат. Ырыс-кежиктиҥ белгези эдип. Илбезе де, бийик јерге салар, ийтке таштабас.
Учурында, карыныҥ челин канча да кире тойу болзо, таштабас, челдеп јиир, чала челдеп таштабас. Карыныҥ учы эттӱ артар эдип кезер.

Кӱндӱӱ-кӱрее болзо, карыны улустыҥ алдына табака салбас, айылдыҥ улузы бойлоры јиир.
Jодо. Jодоныҥ челин кандый да торо болзо јибес деп, јаандар айдыжат. Учурында јодоныҥ челине кижи карылып ӧлгӧн, оныҥ учун челин јибес. Jодоны Эре-Чуйдыҥ улузы, куда-тойдо кӱйӱни, келинди от-очокко тӱжӱретен чӱм-јаҥда тузаланат. Бу чӱм-јаҥла, јодоны карын јууга оройло, от-очокко салып јат.

Торсык. Торсыкты јазаптыра челдеер: минген ады јорго, чыйрак болор. Тойу мен дейле, торсыкты бӱдӱнге чачпас, јазап челдеер. Озодо торсыкты такым алдынаҥ, тӱӱниктеҥ чыгара чачар болгонын эмди јаандардаҥ угуп јӱредис. Чыгара чачып ийген кижиниҥ минген ады јӱгӱрӱк болорын темдектеген. Торсык јодоныҥ бажында турат.

Кажык. Jодоныҥ бажында јӱрер сӧӧкти «кажык» деп айдып јадыс. Алтай албатынын јӱрӱми мал-ашла колбулу: чӱм-јаҥы, бала-барканы тазыктырары, алтай ойындары, алтай аш-курсагы, кийим-тудумы ла о.ӧ. Кажыкты чачпай, чогор јаҥду. Кажыкта мал-аштыҥ кежиги-ырызы. Алдында бис оогош болчомдор болорыста, кажыкла јӱзӱн-јӱӱр ойындар сананып, табып ойнойтоныс. Jӱзӱн-јӱӱр ӧҥгӧ будып, кем кӧп кой, эчки, ийнек, јылкы мал ойноп алары јанынаҥ маргыжып, шӱӱп ойнойтоныс. Кажыкты јиркей тургузып, адарыла адып, кӧп кажык ойноп, акалар баштыкка чогуп туратан.

Эмдиги ӧйдӧ оогош болчомдордыҥ садында таскадаачылар кажыкла балдарды тоолоорына ӱредет, јӱзӱн-јӱӱр ойынчык кӧлӱктер јазап ойнодот. Jе тӱҥей ле азыйда ойногон кажыктыҥ јилбӱзиндий јилбӱ јылыйган, оны орныктырза, јакшы болор эди.

Томык. Томыкты самтар эдип челдебес. Балдарыныҥ чырайы јӱдек болор дежер. Томыкты јараш челдезе, кызы јараш болор, торсыкты јараш челдезе, уулы јараш болор деп јартамал база бар. Томык тӧҥмӧктиҥ бажында турат.

Ӧжӱн. Ӧжӱнниҥ бир учындагы болчок јерин байбашы деп адап јат. Байбашы — ол мал-ажы кӧптӧйтӧниниҥ, ток-тойу јӱрериниҥ белгези.

Байбашы керегинде мындый кеп-куучын бар. Озодо бир кижи балдарын азыраарга, айылдаш јаткан айылдыҥ койын уурдап јиген. Койдыҥ ээзи серенип, олордыҥ айылына келип, неме угуларба деп тыҥдаланып турза, балдары этти јип, ӧжӱнниҥ сӧӧгин ийтке берерге јадарда, адазы токтодыптыр: «Уурдап та јиген мал болзо, кӧӧркийдиҥ малы астабай, коробой, кӧптӧзин деп, ӧжӱнниҥ байбашын отко салгар» — деп айдыптыр. Мындый сӧстӧрди угала, «уурдаган да болзо, кӧӧркий байланып турган болуптыр, јокту неме јигей оны» деп сананала, оныҥ уурызын да тутпай, јана берген. Оноҥ ло бери сӧӧкти байбашы јанынаҥ јарбас, отко салар деп јаҥ албатыда артып калган.

Ӧжӱнниҥ јилигин учурында јаҥыскан јибес, сууга чӧҥгир болор деп, јаандар айдар. Мындый кеп-куучын бар. Озодо бир кижи улусты кемеле сууны кечирип јада, кемези чӧҥип турарда, улустаҥ: «Кем ӧжӱнниҥ јилигин јаҥыскан јиген?» — деп сураган. Бир кижи «мен» деп айдарда, ол кижини сууга тӱжӱреле, оноҥ ары јӱзе берген.

Jарын. Озодо улус јарыннаҥ белгелеер болгон. Андый улусты «јарынчы» деп айдар. Jарынды отко ӧрттӧп, оноҥ јадын-јӱрӱмниҥ айалгазын кӧрӧр. Эмдиги ӧйдӧ јарыннаҥ кӧрӱп белгелеер улус бар не?

Койды сойып јиген кийнинде, јарынды таштабас, кезик улустаҥ малдыҥ кажаазына илип тургандарын кӧргӧм. Малга мал кожулзын деген белге. Бу белге-ырымды јастыҥ ӧйинде этсе, јакшы болбой кайдар деп сананадым.
Jарынныҥ ичи јанындагы этти айылдыҥ ичиндеги улус ӱлежип јиир.

Кабыргалар. Кабырганы ооктогон ӧйдӧ эжерлӱ эдип ооктоор, бирдеҥ јарабас. Сӱме кабырга кабыргалардыҥ эҥ ле учында турат. Сӱме кабырга белкенчекте артар эдип кезер. Койдыҥ сӱме кабыргазы ӱч кабыргага кезилер. Эчкинийи эки кабыргага кезилип јат. Мал семиргенде, эҥ ле јуулу кабырга сӱме кабырга болот. Оныҥ учун чӱм-јаҥдарда малдыҥ кабыргаларын керелеп, јӱк ле сӱме кабырганы тузаланат.

Богоно кабырга кабыргалардыҥ эҥ ле бажында турат. Озодо кижиге ада-энези богоно јидирбейтен, сыныҥ ӧспӧс деп јартайтан. Богононы от-очогына салып јат.

Тӧш. Айылчы кижиге салатан кӱндӱлӱ эттиҥ бирӱзи — ол уча-тӧш.
Мал-аш сойып јизе, казан кайнап, эт чыккан ӧйдӧ алтай кижи эҥ ле озо от-энени кӱндӱлейтен. От-энеге салатан эт: богоно, тӧштиҥ бажы, јалмаштыҥ, ӧжӱнниҥ эдинеҥ кезип, тоозыла тӧрт болчокты отко салып јадыс.
Тӧштиҥ бажын отко салар

Jалмаш. Jалмаштыҥ эдин јип јатса, ойык јердеги этти кезип, «мени ундыбай јӱр» деп айдала, кӱӱнзеген кижизине берер, ол кижи оны јиир. Кийнинде јалмаш ла кӧрзӧ, ол кижини эске алынатан болуптыр.

Уча. Уча кӱндӱӱ-кӱреениҥ эди болор. Учаны кӱндӱлӱ айылчы келзе, ол эмезе куда-тойго учурлап кезип јат. Учаны јаан эдип кессе, ӱч арканаҥ кезер, оогош уча болзын дезе, эки арканаҥ кезер.

Учаны кижиниҥ алдына салза, аҥтара салбас, малдыҥ јӱрген аайынча салар.

Мойын. Мойынныҥ баштапкы ӱйезин сӱскенек деп айдар. Уул челдезе, отко ӱч катап сӱстӱреле јиир. Кайындар келиндӱ болзо, келдиле сӱзӱшпезин деп. Озодо улус кайын-келин јаҥды јазымы јок јаҥдаган учун барган чӱм болбой кайдар.

Jӱрек. Малдыҥ јӱрегин туура кеспес, узада кезип кайнадар. Малды сойзо, ӧкпӧ-јӱректи чыгарза, јӱректи тилип кезеле, терстелген канын тӧгӧр јаҥду.

Боор. Боордо ӧт бар, ол ачу, јажыл ӧҥдӱ суу. Оны јара кеспей, арай кезип, таштап ийер. Оноҥ ӧскӧ этке тӧгӱлзе, эт ачу болор — јиир арга јок. Кыш чыккан малдыҥ ӧди кичик болор. Кӧккӧ тойынып, семирген малдыҥ ӧди јаан болуп јат.

Кыйма. Кыйманы кыскарта кеспес, узундада кезер. Тижи малдыҥ јадынынаҥ кыйманы бӧлӧ кессе, јазымы јок ӧлӧҥ салып кезер јаҥду. Мал-аштыҥ јадыны коробой, оноҥ кӧптӧӧрдиҥ, малду-ашту јӱрердиҥ белгези деп айдылат. Экинчи јанынаҥ, озодоҥ ло айдылып келген тӱп шӱӱлтеле болзо, малдыҥ јадыны ла кыйманы бӧлӧ кезип айрыза, ӧлӧҥди салып турганы — ол ада-ӧбӧкӧниҥ јерине барза, кижи ӧлӧҥ ажыра туштажып јӱрериниҥ темдеги деп јартайдылар. Чандыр этти кыймага оныҥ чичке јанынаҥ баштап сугуп јат. Учурында — кыйманаҥ эттиҥ учы чыкпас эдип сугар.

Jӧргӧм. Jӧргӧм карыннаҥ, айланчыктаҥ, ичеелеринеҥ эдилип јат.

Бекпейектер.
Jоон малдыҥ бекпейеги
Оогош малдыҥ бекпейеги
Сыранак
Узун арка
Кыска арка

Азыраган мал-аштыҥ чӱм-јаҥыла колбулу јолдыктар, белге, ырым
—Малды керде-марда этке сатса, куйругын кезип алар. Малдыҥ кежиги ондо. Jаандардыҥ јаҥдаган база бир ырымы;
—Мал-ажын сокпос, јӱзӱн-базын тилдерле карганбас. Теппес, ачыда кату-кабырла чаппас;
—Малдыҥ сӧӧгин ӱйелеп болбос кижи мекечи болор;
—Мал сойзо, ыйлаакту болзо, мал малдаган кижи ыйлап туруп малдаган деп јат;
—Мал сойзо, ыйлаакты алып, кажы бир кижи барлу јӱрзе, балазы уул болор бо, кыс болор бо деп белгелеп јат;
—Малды јай, кӱс сойзо, карды тӱктӱ болзо, кар јаан болор, тӱги ас болзо, кар ас болор;
—Учурында ийнектиҥ ле эчкиниҥ кӧзин эки јара јибес. Эчки ле ийнек чилеп, јажына ла сӱзӱжип, кӧрӱшпес болорыныҥ темдеги деп јартайдылар. Эчки ле ийнек учурында кыјыраҥ мал болуп бӱткен;
—Эр кижиге малдыҥ тумчугын јиирге јарабас. Аҥдап барза, ады бышкырчаҥ болор деп јат. Ат бышкырып јатса, аҥ ойлоп сала берер;
—Кижи божозо сойылган малдыҥ сӧӧгин сындыра чаппас, ол бӱдӱн-бӱткӱл болор јаҥду. Темдектезе, божогон кижи эрјине малды минип јӱрген болзо, адын сойгылайт. Jаандардыҥ айдыжыла, сӧӧгин јара чаппас, оныҥ туйгактарын, бажын терезине ороор, ыраагына, ару јердеҥ оро казып, кӧмӱп салар. Онойдо ок оок малдыҥ сӧӧгин јиликтеп јиирге база јарбас, ончозын чогуп, бир аай тӧгӧр;
— Тилдиҥ бажын балага берзе, кезеле берер — ӧткӱре тилгирек болбозын деп;
—Таҥдайды кичинек балдарга јидирип јат. Баланыҥ алаканына ӱч катап чабып, «ус бол, малчы бол, аҥчы бол, о. ӧ.» деп айдып јат. Кандый сӧстӧ тудар, бала ондый болор;
—Онойдо ок кӱн ажып, тӱн кирзе, ак сӱтти айылыныҥ бозогозынаҥ чыгарбас. Арга јокто чыгарза, оттыҥ турунынаҥ салып чыгарар. Сӱтти саап, эҥ ле озо кискеге, ийтке урбас. Ак сӱт ол ак суус деп айдылып јат. Ол — тын;
—Ажуларда, ӱлелерде ак сӱт ӱрӱстеер, арајанды ӱрӱстебес;
—Малдыҥ усын кайнатса, эҥ ле озо отко салар;
—Ийтке јуулу курсак бербес, от-очокко салар;
—Иркек малды кезип јазаза, бӧӧрӧктӧрин сӱт ле сууныҥ кожымакту суузына салар.
—Билбес јанынаҥ беди, керде-марда боос мал сойылза, малдыҥ јадынын јара кезип чачар, туйук бойын чачпас;
—Алтай јериске, байлу тагылдарыска алканып, суранып барза, саҥга саларга ак сӱттеҥ эдилген аш-курсак, талкан, койдыҥ эдин апарар јаҥду.

Бу јаҥжыгуларды азыйдаҥ бери јаандар јӱрӱмде тегиндӱ тузаланбаган, анда кижиликтиҥ јӱрӱмине керектӱ, тузалу шӱӱлтелер салылган. Алтай кижиниҥ јӱрӱми, салымы азыраган ак быйанду малыла кӧнӱ колбулу болгоны иле кӧрӱнет. Алтай кижи мал-ашты азырап, оныҥ чӱмин јӱрӱмде јаҥдап, азыраган бала-барказын јаҥжыгуларга таскадып јӱрзе, сатсаҥ — акчаҥ, јизеҥ — курсагыҥ деген јакшынак турулта, кирелте, кыйылтазы јогынаҥ болор эмес пе? Jаҥыс ла мында кижиниҥ кӱӱни, чыдамкайы, билгири, ӧмӧзи, ӧктӧми, су-кадыгы баштапкы јерде турар учурлу.

Любовь ТАЛКЫБАЕВА,
иштиҥ ветераны, АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи