Алтайдын Чолмоны

Кычыраачы — газет — кычыраачы

24.07.2018

Тӧрӧл газедиме улайын бичидедим

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кӱндӱлӱ редакциязы! Мен «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ алдынаҥ бериги, јаантайынгы кычыраачызы: 1974 јылдаҥ ала 1990 јылга јетире бистиҥ јуртта почтальон болуп иштегем. Jаантайын ла газет-журналдарга бичидер иш ӧткӱрген кижи болорым. Оноҥ ӱредӱге барып, ӱредӱни божодоло, библиотекарь болуп иштеп баштагам.

Ол ӧйлӧрдӧ газет-журналга бичидиш сыгын ла айда башталатан. Jурт Советтиҥ председатели јаантайын мени подписка эдерине кӧстӧйтӧн. Койчы-малчылардыҥ турлуларыла јӱрӱп, јурттыҥ ичиле базып, улусты газет-журналдарга бичидетен эдим. Бистиҥ Саратан јурттыҥ јӱк беш ле кижизиниҥ бичиткен газет-журналдары почтальонныҥ сумказына батпас болотон.

Эмди ӧй ӧскӧлӧнгӧн — акча-манат тартылган, кредиттерге бастырган улус газет-журналдарды ас бичидер болды. Солун-собурды телевизордоҥ кӧрӱп-угуп јат.

Мен эмди амыралтада, је газет-журнал јогынаҥ бир де отурбас кижи болорым. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ конкурсына туружып кӧрзӧ, кайдар деп санандым. Эмди јай ӧйинде ӧлӧҥдӧп, јойу базарга келижет. Айдарда, ижемјим де јаан. Мендий пенсияда улусты «Алтайдыҥ Чолмонын» бичидип алыгар деп кычырып, сурап турум — балдараар, баркаларыгар кычырзын деп.

Онойдо ок, редакцияныҥ ишчилерине акту бойыгарга, бала-баркагарга бек су-кадык, ижигерде бийик, јаан једимдер, айлы-јуртыгарда ырыс, сӱӱнчи, амыр-энчӱ болзын деп кӱӱнзеп турум.

Тоогонымла А. АСКАНАКОВА,
Саратан јурт

Эл-јон билер учурлу
Мен эмеш узанып ийер деп, бир магазиннеҥ керектӱ стройматериалды кӧрӱп алдым. Тоолу кӱндер ӧткӧн кийнинде байагы магазинге келзем, мениҥ садып аларга турган товарымныҥ баазы бийиктеп калыптыр. Садучыныҥ јартаганыла болзо, баа Сбербанктыҥ јеткилдежинеҥ улам бийиктеген. Меге онызы сӱреен солун болды. Товар учун акчаны банковский картала тӧлӧгӧм.

Сбербанктыҥ Горно-Алтайск каладагы бӧлӱгиниҥ јааныныҥ ордынчызы Ренат Садакпаевле туштажып, ого банк бааларды нениҥ учун кӧдӱрип турган деген сурак бердим. «Бисте садудагы товарлардыҥ баазын кӧдӱрер тап-эрик јок. Меге берген сурагардыҥ каруузын Роспотребшиҥжӱдеҥ алыгар» — деп, Ренат Садакпаев айтты.

Роспотребшиҥжӱниҥ эксперт бӧлӱгиниҥ баш специализи Ю. В. Шестовала туштажып, ого магазинде болгон учурал керегинде куучындазам, садучы менеҥ ӱзеери акча албас учурлу болгон эмтир. Юлия Викторовна байагы магазинге ол ло тарыйын телефон согып, садучыга менеҥ артык алган акчаны јандырып берзин деди.

Бу ла божобой турала, бир канча кӱн ӧткӧн соҥында, магазинге барзам, алдында товар учун акча тӧлӧгӧн аппаратла бир келин иштеп отуры. Ол мени танып ийеле, арбанып баштады: «Коптонып не јӱгӱрип турганаар? Биске баштанган болзогор, акчагарды јандырып берер эдис. Роспотребшиҥжӱге не угузу бичик бичигенеер?». Оноҥ ол менеҥ артык алган акчаны јандырып берди.

Мен кемге де коптонып јӱгӱрбегем. Меге кӧдӱрилген сурактыҥ каруузы керек болгон. Ачынган садучыныҥ тал-табыжы тыҥып турарда, мынайда айттым: «Калак, меге кӱзӱребегер. Мен бойыныҥ ӧйинде албаты шиҥжӱзиниҥ областной комитединиҥ турчызы болгон эдим».

Соҥында телефон колбулардыҥ ишчилериле, аш-курсак садар магазиндердиҥ садучыларыла, адакыда Ю. В. Шестованыҥ бойыла тушташкам. Мениҥ оҥдогонымла, чын, банк кайда ла эткен јеткилдежи учун олордоҥ акча тӧлӧттирип јат.

Мында мен бойымныҥ шӱӱлтемди айтпай јадым. Соҥында Тарпаков мынайда бичиген деп, айры-тейри тартыжу башталардаҥ маат јок. Оныҥ ордына Роспотребшиҥжӱниҥ меге берген јартамалын алтай тилге кӧчӱрбей, јарлап ийектер: «Согласно п. 4 ст. 16.1 Закона РФ «О защите прав потребителей», при оплате товаров (работ, услуг) продавцу запрещено устанавливать в отношении одного вида товаров (работ, услуг) различные цены в зависимости от способов их оплаты посредством наличных или безналичных расчетов. Следовательно, независимо от того, каким образом потребитель рассчитывается за приобретенные товары (работы, услуги) — за наличные деньги или посредством платежных карт, цена не должна меняться. Как правило, продавцы увеличение цены объясняют тем, что банки взимают с них дополнительную плату (в процентах). Но это никак не должно сказываться на потребителях: цена едина для любых способов расчета».

Садучыларга да, оноҥ до ӧскӧ бӧлӱктердиҥ ишчилерине баалардыҥ мынайда кӧдӱрилип турганы јарабай турган эмтир. Ижи бу суракла колбулу ишчилер мынайда айдыжат: «Бу ӧрӧ турган органдарга комыдал бичийтен кижи табылгай не?».

М. ТАРПАКОВ,
Горно-Алтайск

Jеҥелер, јеҥелер — экинчи энелер
Кару јеҥем Мария Ивановна Кудирмекова оору-јоболдоҥ улам амырап калганынаҥ бери канча јыл ӧтти. Кӧксимдеги сызымды база катап айдып, эске алар деп санандым.

Маня (алтай ады) јеҥем Кырлыкта 1938 јылдыҥ јаҥар айында иркит сӧӧктӱ Кара Кудирмековтыҥ билезинде чыккан. Ол мениҥ энем Раиса Шымдыевна (Тижина) Канаринаныҥ кичинек карындажы Николай Шымдыевич Канаринле 1964 јылда айыл-јурт тӧзӧп, тӧртӧн јылдаҥ ажыра эптӱ-јӧптӱ јуртаган. Таайым јеткердеҥ улам 18 јыл мынаҥ кайра божогон. Олор уулы Сашаны ла кызы Анчекти айыл-јуртту эдип салгандар, баркалары — ӱчӱ. Таайым ла јеҥем Туулу Алтайдыҥ кӧп јурттарында, темдектезе, Чойдо, Ийинде, Кырлыкта, Jолодо, Барагашта иштеген. Кырлыкта јадарда, јеҥем эске алып куучындайтан: «Эки јаш балдарымды ээчидип, энемниҥ айлына конорго барарым. Нениҥ учун дезе таайым иштеҥ орой келер. Энем айыл-јуртыҥда отур, Мыклаш (таайымныҥ алтай ады) кайда барар, айылга келзе, соок болор. Балдарымды ээчидип, ойто кайра айылыма јанатам. Шак бу учурал эне кижиниҥ ойгорын кӧргӱзет. Айыл-јурттыҥ, от-очоктыҥ јылузын тудары јанынаҥ айдып салган сӧзи».

Jеҥем 1970 јылда Ленинградта амырап јӱреле, меге јараш јажыл ӧҥдӱ јолдорлу трикотаж кофта экелип берген. Мен бу сыйга сӱреен сӱӱнгем. Кофтаны јакшызынып кийетем. Школдо «Наши ударники» деген кӱндӱниҥ доскозына мен бу кофтаны кийеле, јурукка тӱшкен эдим. Бала тужымныҥ фотојуруктарыныҥ ортозында ол фотојурук эмди ле бар.
Jеҥем меге энемдий ле јуук, кару болгон. Jирме јаштуда мен Jолодо олордыҥ айлында јадып, иштеп баштагам. Jеҥемниҥ эрмек-куучынында мениҥ укпаган ӧйлӧр керегинде болгон. Кийнинде ол меге јаан ӱредӱ-ченелте болды. Бу јӱрӱмниҥ уур-кӱч согулталарына чыдажып, ӧдӱп чыкканымда јеҥемниҥ јаан ӱлӱзи бар. Jеҥемле куучындажып алзаҥ, кӧксиҥ, санааҥ јеҥилип, јарый тӱжер. ²рӧ, ичкери ӧҥдӧйип, јӱрӱмге ижемјилӱ ойто ло ичкери барарыҥ.

Биске городтоҥ јеҥем айылдап келзе, јаан байрам болотон. Курсак-тамагын, вареньелерин тудунганча, куучындаган-каткырган ла једип келетен. Чайлап туруп, солун-собурларысты угужарыс, каткырыжарыс. Экӱ диванда буттарысты орой тудуп, тӱн ортозына јетире узак-узак куучындажатаныс. Бу јӱрӱмде мен јеҥемнеҥ кӧпкӧ ӱренгем. Мен бойым эрте эне јок артып, мындый јакшы јеҥелӱ болгонысла оморкоп, сӱӱнип јӱредим. Jеҥемниҥ ады-јолын, јакшызын баалап, кереестеп, јӱрегимде алып јӱредим.

База бир кару јеҥем Нина Маймановна Сюрюлова (Мекечинова) Хабаровка јуртта бала-барказыла амыр-энчӱ јуртайт. Jеендери Кан-Оозында јадыры. Алдында ӧйлӧрдӧ Коля иш аайынча Улаганга јӱреле, јолой таайы Байкал Кырачиновичтиҥ ле јеҥези Нина Маймановнаныҥ айлына тӱжӱп, чайлап јӱрген. Таайыс ла јеҥебис јеенисти куру чыгарбазыс деп, балдарыҥа сойып бер деп, је ле деген серкени сыйлаган эди. Балдар городто ӱренип турган ӧй. Байа серкени городко јетирген. Зина эје, Федор јестем Трактовый ормдо јаткан. Ончобыс бала-баркаларысла серкениҥ эди-јуузын јип, таайысты ла јеҥебисти алкап отурдыс. Келер јылда јайгыда эки баланы ээчидип, айылдап јӱрдис. Эмди ле кӧп тоолу фотојуруктар бар. Качан бисти ӱйдежерде, таайыс јолдо јаткан бозуларды биске јол берзин деп ӱркидерде, бис ончобыс сыр-каткыда.

Таайымныҥ сӱӱнгени, каткырганы эмди ле кӧзимниҥ алдында. Эмди ле уулымла эске алынып, кандый ырысту ӧйлӧр болгон, јаан јӱрӱмниҥ база бир ӱзӱги деп куучындажадыс. Jеҥебис Сюрюловтордыҥ јуртында јаан тоомјыда. Карган јеҥебис биске кару, бис оны тооп, баалап јӱредис. Бастыра ла јакшыга-јаманга келер, болужар, самара бичиир. Самаралары эмди ле бар. Телефонныҥ ӧйи келерде, телефонло бар-јогысты угужадыс. Тоомјылу јеҥелерис Jолодо јаткан Тана Майчикова (Ильина), городто јаткан Мария Ивановна Тижина (Кудирмекова), эмди эзен-амыр, айыл-јуртыска кирижип, тӧрӧӧндӧрди бириктирип јӱрген јеҥелерим — Куладыда Jелечи Кахиновна Майчикова (Ямаева), Светлана Николаевна Майчикова (Питешева), Хабаровкада Нина Маймановна Сюрюлова (Мекечинова), Оҥдойдо Анна Чагаевна Тижина (Некорова), калада Галина Чорбошевна Сюрюлова (Чулукова)— бу ончозы јаштары јаанап калган јеҥелер. Бала-барказын азырап, айыл-јуртын туткан јеҥелер. Олордыҥ кажызын ла тооп, олорло оморкоп јӱредим. Мен бойым да канча баланыҥ јеҥези. Бала-барка: «Jеҥе, јакшылар, кандый јӱрер» — деп, удура басса эмезе телефон соксо, кижиге сӱреен јаан сӱӱнчи деп сананадым. Jаш улус јеҥелерди ундыбагар, тооп ло тоомјылап јӱрӱгер.

Л. МАЙЧИКОВА,
Кан-Оозынаҥ

Чейне баш
Оҥдой аймактыҥ Кайырлык јуртынаҥ кычыраачы З. Кокулекова эрте јайда чечектери јайылып, кӧсти сӱӱндирер, кӧгӱсти сергидер чейне баш (чийне) деген јараш чечек керегинде ӱлгерин чӱмдеп, биске аткарды.

Чейне баш аркада ӧзӧт,
Чечектер ортодо танылу,
Чокым оошкы ӧҥдӱ,
Чек кӧбӧҥдий мызылдайт.
Ортозы сары быјыраш —
Кӱнге тӱҥей тегерик.
Jалбрактары јажыл,
Сабарлаш ошкош сырак.
Айландыра корулап,
Ӧрӧ кӧдӱрип, курчайт.
Бир тӱҥей ӧскӱлеп,
Бийик турарга болужат.
Jараш бӱдӱмдӱ чейне баш
Jаҥы чегедекке тӱҥдеш.
Ээзинге эмеш соктырып,
Эрмектежет јайканыжып.
Jалаҥда турза, јаражы
Кӧс кылбыгар, ӧҥжӱк.
Jайгы кӱнде тыныжы —
Кейдиҥ јилбилӱ сызы.
Чечектери тӱжӱп,
Чейне баш бышса,
Чолмондор барбайып,
Айрыланган турза,
Кызыл ӱркене ичинде —
Кыс балдарга јарангыш.
Коштоп учукка тискенде,
Jинји, ойынчык, јыламаш.
Тазылы оныҥ тузалу,
Кӧчӧгӧ салза, тамзыкту,
Оорып, јобоп барганда,
Оҥдолорго јарамыкту.
Алтайдыҥ чечеги байлу,
Чейне баш јайылза, сӱӱнчилӱ,
Кӱс келгенде, тазылы
Су-кадыкка тузалу.