Алтайдын Чолмоны

«Биске Непал керек јок!..»

14.08.2018

Улу бичиичи Чингиз Айтматов белгелеп, мынайда айткан эди: «Ар-бӱткен сананар аргалу болгон болзо, кижиниҥ јаҥ-кылыгыныҥ ӱрелгени ле јерлик ар-бӱткенниҥ сӱрекей јуук колбузы ого кандый јаан буру-шыразын јетирер эди» («Плаха» романнаҥ, 1986 јыл).

… Jаан изӱ айда меге ырыс ла кӧгӱс сӱӱнчи келижип, Улаганда Эл Ойын байрамда болорго келишкен. Албаты-јонды бириктирген мындый кӧдӱриҥини тӧзӧгӧн лӧ ӧткӱрген Улаган јурттыҥ улузына јерге јетире тайыс чӧгӧдӧп турум. Олор бу байрамга бойлорыныҥ акту кӱӱн-санаазыныҥ бастыра арузын ла јылузын бергендер. Горно-Алтайсктаҥ Улаганга јеткен ле ойто кайра келген 800 километр јол эске јакшы артып калды: республиканыҥ туризм аайынча бӧлӱгинде кандый кубулталар бар деп кӧрӧргӧ, јолой кезик јерлерге ӧнӧтийин токтогом. Туку јаштаҥ ала таныш Кер-Кечӱни канайып кӧндӱре ӧдӧтӧн. Кыйбадым, токтодым.

Алтай Республикага јылдыҥ сайын миллионноҥ ажыра туристтер келет. Jе олор јӱк ле окылу, «тӧзӧмӧлдӱ» дейтендери. Ӧскӧ туристтер база бар. Эл-јон олорды «јерлик» туристтер деп адайт. Бистиҥ ороонныҥ Конституциязы улуска ары-бери јӱрер јайым тап берген. Мында кандый да сурактар јок, олордыҥ болор до аргазы јок. Jе бойлорыныҥ кийнинде сӱрее-чӧптӧҥ, ӧчӱрбеген оттоҥ болгой бу ӧзӧк-тыны ар-бӱткенле тудуш эл-јонныҥ јӱректеринде ачу сыс артырып турган «туристтерге» дезе сурактар јеткилинче бар.

Бу јууктарда Алтай Республикага эрте скиф ӧйиниҥ Пазырык культуразыныҥ байлыктары кижиликтиҥ телекейлик энчизиниҥ — ЮНЕСКО-ныҥ озолондыра белетелген тооломына кийдирилгени керегинде учурлу ла солун табыш угулып келди. Эл Ойынга Грециядаҥ келген тӱӱкиниҥ докторы Балыктујул јуртта јаткан алтай тӱӱкичиге баштадып, Пазырыктыҥ таш корумдарында база болгон. Ол кӱӱн-санаазыла мынайда ӱлежет: «Бис кӧлӱгисти корумдарга јетпей туруп артыргызып салганыс. Пазырыкты тӧҥгӧ чыгала ајыктаганыс. Корумдар керегинде куучындаган алтай кижи сӧӧк болгон байлу јерге чаптык этпес керек деп айткан. Оныҥ айтканыла јӧпсинер керек!..»

«Jерлик туристтер дезе јолдыҥ кырында ӧдӧргӧ јарабас деп тургузылган темдекти јыгып, сӧӧк болгон јерге кӧлӱктериле кӧндӱре ле ӧдӱп јадылар. Корумдарга чыгып, калак, јаманымды таштагар, оныҥ ӱстин тепсеп, кыйгырып, не ле болуп јадылар. Меге ончозы јараар деген психологияныҥ олјозынаҥ айрылгалак улусты канайдарыҥ. Корумдар ада-ӧбӧкӧниҥ јеезе-јуртты, мында ук-тӧстӧристиҥ сӱнелери јӱрӱп јат, олор алтайларга байлу ла агару јер деп оҥдобос кайтканыс!..»

Мен корумдарысты чендендеери ле оны айландыра каруулчыктар тургузары керегинде айтпай да јадырым. Эмдиги ӧйдӧ (ЮНЕСКО-ныҥ юрисдикциязыныҥ тап-эриктериле) шак анайда эдери јолду болбой. Республиканыҥ культура аайынча министри болуп иштеп турарымда, бир катап «јерлик туристтердиҥ» аайынча чыгарга келишкен эди. Олор Калбак-Ташта бичилген озогы петроглифтерди јара чабып, бойлорыла кожо апарарга умзангандар. Байлу јерде тургуза ла каруулчыктар тургузарга келишкен.

Бу сурактар Непалда эмдиге јетире ӧҥзӱре болуп артканча. «Jерлик», «јарымдай јерлик» (тӧзӧмӧлдӱ, је санаа-сагыш ла шиҥжӱ јок) туризм бу ороонго сӱрекей јаан качалаҥын јетирген. Jербойыныҥ башкараачылары туура улуска туулардыҥ ортозында конор јерлер, кемпингтер, мотельдер ле шалелер тударга јӧп бергендер. Олор Непалда ол ло тарый мешкелер чилеп ӧскӧн. Мында тудум иштер ӧткӱрерге ле ал камык кемпингтерди одырула јеткилдеерге эбире ӧскӧн агаштарды бӱрте кескендер. Jаан удабай бу јерлерде агаштардаҥ јаҥыс как ак тӧҥӧштӧр арткан. Оны телекйлик кемдӱ тӱбек деп айдарга јараар. Билимчилер оны «экология јанынаҥ бойын бойы ӧлтӱриш» деп айткандар. Анайып, Непал туризмди ӧскӱрерге јарабазыныҥ темдегин кӧргӱскен. Ӧскӧ учуралдар ла олордыҥ турулталары керегинде айтпаза торт. Улус оны оҥдоп турган болбой…

А бисте не бар? Агаштар астаган, суулар тайыстаган. Кӧп сабазыныҥ јараттары «кӧлӱктердиҥ кемпингиниҥ» турлулары болуп калган. Суузын корыыр јерлердиҥ јараттары чеденделген, олор тепселип ӱрелет. Туристтер квадроциклдерле аайы-бажы јок маҥтаткылап, кижи болбогон кырларга чыгып, ар-бӱткенди тепсейт. Оноҥ улам Туулу Алтайдыҥ сууларыныҥ башталып турган јерлери ӱрелет. Мындый «туристтер» кезикте бойыла кожо мылтык-јепсел алгылайт. Олор аҥ-кушты кырат. Руниканыҥ јебрен бичиктерин ӱреп, агаштардыҥ бӱрлерин ӱзӱп, кайаларга ады-јолдорын бичигилейт. «Jерлик» туристтер тургун калыктыҥ ак јалама буулап турган байлу кырларына, аржан сууларына, боочыларына носокторын, колплаттарын илет, сӱрее-чӧп артыргызат. Мындый јерлерди кӧрӧргӧ ачу! Мен нени де кӧпчитпей јадырым. Кӧкјарамас, андый санаа да јок. Jе бир јирме-одус јылдаҥ орой болор. Бу коркышту керектер учун ончобыс каруузына турарыс. Бистиҥ Алтын-Кӧлис Аралдый болуп калар. Баш болзын!.. Калак ла калак.

Ада-ӧбӧкӧлӧрис биске айдары јок јаан байлык-энчи артыргыскан. Келер ӱйелерге бис нени артыргызарыс? Айландыра ар-бӱткенле не болуп јат? Бисти эш-неме керексинбес, тойбос-канбас, байыркак ла кыйгас айалгалар курчап алган. «Кийик рыноктыҥ» ӧйинде јербойыныҥ эл-јоны ого Jасак ла тап-эриктер аайынча келижип турган байлыктарды јаҥыс кармай тудат. Ар-бӱткенниҥ айдары јок јаан байлыктары биске јажын-чакка берилген деп сананып јадырыс. Бу шӱӱлте јастыра! Бу јуукта меге саргарып калган бичик учураган. Оны кычырып, анда айдылган шӱӱлтелер кандый чын, тереҥ ле ойгор болгонын бойыма сакыбас јанынаҥ ачылта эткем. Олорды тӧкпӧй-чачпай, боймныҥ блокнодыма бичип алгам:
«Jылдар кандый тӱрген ӧдӱп јат, јӱрӱм де билдирбезинеҥ кубулат. Ак-јарыкка јаҥы улус келет, санаа-сагышты дезе кӱйӱниш, тӧгӱндеш, ӧштӧш лӧ кыйыкташ олјолойт… Jажыл ӧлӧҥниҥ, јӱзӱн чечектердиҥ, арчынныҥ јыдыла толгон кайран кару јерис бӱрте кезилет, от-јалбышта кӱйет, сыгындардыҥ сындай баскан орук јолдорында тозуулдар кӧптӧйт. Бастыразына баш болгон, бастыразын азыраган Алтай тонолот ло тӱрейт. ²зӧк-буурда ачынчылар там ла кӧптӧйт, оору-сыс тыҥыйт… Караҥуй тӱнде, ончо неме уйкуга кирген ӧйдӧ, Алтайдыҥ койнынаҥ тереҥ онту-калак чыгат. Ӱргӱлеп јаткан тайгалардыҥ баштарында ла чакпынду Кадынныҥ мӧҥӱн-сӱр толкуларында тунгак сыс јаҥыланат. Ол араай тынып, бойыныҥ сӱӱгенине каруузын јандырып, оныҥ телкем тӧжине эрке јапшынат…»

Белгелу јолдыктарды кем, кайда, качан бичиген деп сураар болбойыгар. Jӱректи ӧҥзӱредер бу сӧстӧр Г. И. Гуркинниҥ иштериниҥ 1915 јылда Томскто ӧткӧн кӧрӱзиниҥ каталогыныҥ искусство сӱӱчилерге баштанган бӱгинде бичилген. Бодоп кӧрзӧгӧр дӧ, оноҥ бери туй ла јӱс ӱч јыл ӧткӧн! Алтайдыҥ улу јурукчызы олорды кече ле бичигендий. Тӧрӧл јеристиҥ онту-сызы керегинде Григорий Иванович кандый чын бичиген!.. Алтай-Кудай биске болор, јеткен деп айдат!
Бу бичимелимде туризмниҥ айалгаларын сыраҥай тереҥжиде кӧрӧр амаду тургуспагам. Онызы ӧскӧ ӧйдӧ, ӧскӧ куучын болуп артсын. Jе јербойыныҥ кижизи туризмниҥ керектерине кыйалтазы јогынаҥ кирижер, оныла колбулу болор учурлу деп сананып јадырым. Европаныҥ бийик ӧзӱм алынган бир кезек ороондорында туристтер окылу темдектедип, јилбӱлери аайынча группаларга бӧлӱнет. Олордо ӧйлӱ-ӧйинде темдектедип, тӧзӧмӧлдӱ амыраарга келген туристтердиҥ тоозына јербойыныҥ кижизин база кожып јадылар. Бу кижи олорды јол-јорыкта ӱйдежет. Ого ишјал тӧлӧп јадылар. Jарбойыныҥ кижизи туристтерге тӧрӧл јериниҥ ар-бӱткениниҥ айалгалары керегинде јартап, айдып берет, токтогон јерлерде сӱрее-чӧп артыргыспазына јаан ајару эдет. Мындый эп-сӱме тургун калыкты ишле јеткилдеер аргалар тӧзӧп јат. Бистиҥ ороонго, Алтай Республикага олордоҥ тем алып, ченемелле не ӱлешпес? Мен бу суракты элдеҥ озо бойымныҥ, элдиҥ элчизи, тонныҥ топчызы болуп турган депутаттардыҥ, туризм учун каруулу ишчилердиҥ ле тӧрӧл јери учун оорып турган јерлештеримниҥ алдына тургузып јадырым.

Билбезинеҥ де, оҥдобозынаҥ да эмес, је ӧс калыктыҥ чӱм-јаҥдарын ла јаҥжыгуларын кыйа кӧрӧргӧ јарабас. Биске байлу јерлеристи корып алары јанынаҥ Jасак керек. Оны узак ӧйгӧ белетеп јадырыс. Бу јанынаҥ бурууны бойыма база алынып турум. Бистиҥ байлу јериске келген туристтер тузаланып турзын деп, «Памятка поведения туриста» деген бичик белетеп чыгарар керек. Анда, темдектезе, ол ло Пазырыктагы корумдарга барганда, бойын канайда тудунары јанынаҥ чокым јартамалдар болор учурлу. Байлу јерлердеги тудуулардыҥ ээжи-чӱмдерин јартап бичиир керек. Биске келип турган кӧп тоолу туристтер олор тергеебисте јӱк ле айылчы улус болгонын ла јербойыныҥ калыгында бойлорыныҥ культуразы, чӱм-јаҥдары бар болгонын качан да болзо, ундыбас учурлу. Не ле неме аайлу-башту болгоныныҥ баазы сӱрекей бийик болорын ажындыра билип те турзабыс, је бистиҥ кӧп сабабыс ол керегинде сананбай јат. Онызы чек јастыра! Оныла јӧпсинер арга јок. Jок, база катап јок!

Jыман Белеков