Алтайдын Чолмоны

В. А. Тоеновтыҥ чыкканынаҥ ала 80 јылдыгына

18.09.2018

Јарлу ла јайалталу журналист, публицист, јондык ишчи Василий Айачинович Тоенов балдарга учурлалган куучындар база бичиген. Оныҥ куучындарыныҥ јуунтызы «Кайыҥаш» деп адалып, 1984 јылда 3 муҥ тиражла чыккан. Бичиктиҥ кире сӧзинде мынайда бичилген: «Автор куучындарында балдарды ар-бӱткенди оҥдоорына, сӱӱрине ле корыырына таскадып јат. Мындый таскаду ажыра келер ӱйени јалакай, кӱӱнзек ле тӧп санаалу улус эдип чыдадары – бичиктиҥ тӧс амадузы».
34 јыл ӧткӧн кийнинде, В. А. Тоеновтыҥ чыкканынаҥ ала 80 јылдыгына ла журналисттиҥ тӧрӧл јурты Экинурда музейи ачылып јатканына учурлай, Алтай Республиканыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ баштаҥкайыла бу бичик такыптаҥ кепке базылып чыккан. Алдындазына кӧрӧ, ас — 200 ле тиражла. Бӱгӱнги де кӱнде бичиктеги куучындарда кӧдӱрилген сурактардыҥ учуры јоголбогон. Журналисттердиҥ биригӱзи сыгын айда Василий Айачиновичтиҥ бичигинде куучындар аайынча бичилген сочинениелердиҥ, јуруктардыҥ конкурсын јарлаган. Конкурс оогош, орто ло јаан класстардыҥ ӱренчиктери ортодо башка ӧткӱрилет. Јеҥӱчилдердиҥ иштери мынаҥ ары база башка јуунты болуп чыгары, јуруктары кӧрӱде тургузылары темдектелет.

Н. Бельчекова

Ајыйдыҥ суузы
Эркелей ӱредӱчизиниҥ айтканы аайынча озо ло баштап математикадаҥ, тӧрӧл лӧ орус тилдердеҥ берген јакылталарды бӱдӱрди. Оноҥ тетрадьтарын ла учебниктерин портфельге сугуп койоло, јӱгӱргенче барып, бичиктер салар шкафтаҥ ар-бӱткенниҥ учебнигин экелди.
— Ура, бӱгӱн бисте – природа. Эне, сен природадаҥ кандый болгоҥ?
— Канайып, кандай болгоҥ?
— Је, бу предмет аайынча кандый ӱренгеҥ?
— А-а…Санаама кирбейт, балам. Тӧс предметтерди бешке ӱренгем де, байла, оны да коомой эмес билген болорым.
— Тӧс предметтер. Меге дезе ар-бӱткенди ӱренери ончозынаҥ артык јарап јат. Эне, оны нениҥ учун тӧс предметтердиҥ тоозына кожо адабай јадылар?
— Ар-бӱткенди ӱредери сыраҥай тӧс предметтердиҥ бирӱзи – адазы энелелӱ-кыстуныҥ куучынына киришти. – Је ӱредӱчи оны ончо уроктордыҥ кийнинде бӱдӱрзин дегенинде база јаан учур бар. Бот сеге эмди јаҥыс ла ар-бӱткенди ӱренери аайынча бӱдӱрери арткан. Кычыр, ӱрен, тышкары чыгып, ар-бӱткенди шиҥде. Ойто келип, јура, кӧргӧниҥди бичи.

«Сууныҥ ар-бӱткенде айланып јӱрери». Бажалык. Суу керегинде ӱренерге мындый солун деп Эркелей алдында качан да сананбаган. Ого Василий Санабаевичтиҥ айткан сӧстӧри санаазына кирди: «Суу ар-бӱткенде јажын-чакка анайда ла учы-кыйузы јок айланып јӱрет. Суу кижиге, тындуларга, ӧзӱмдерге – текши ар-бӱткенге сӱрекей керектӱ. Оныҥ учун улус, ол канча да кире кӧп тӧ болзо, оны ару тудуп, кичееп јӱрет. Темдектезе, Арменияда кырларда суулар чыгып турган јерлерди сӱрекей ару тудуп, олордо суу ичкедий, амырагадый јакшынак јерлер тӧзӧп јадылар. Шак оныҥ да учун анда суу чыккан јерлер албатыныҥ геройлорыныҥ адыла адалып јат».
Эркелей кӱнниҥ изӱзине сууныҥ буу болуп теҥериге чыгып турганы, оноҥ јааш болуп јерге тӱжӱп, суучактарга, сууга кожулып турганы керегинде кычырат. Је оныҥ санаазынаҥ дезе ӱредӱчиниҥ: «Анда суу чыгып турган јӱрлер албатыныҥ геройлорыныҥ адыла адалып јат» — деген сӧстӧри чыкпайт.

Эркелей бойыныҥ да јеринде андый суулар болзын деп кӱӱнзейт. Је, кайда андый суулар? Олордыҥ јеринде кайа-таштаҥ тӱжӱп те турган, јердеҥ чыгып та турган суулар јок. Олордыҥ јуртыныҥ јанында эки суу бар. Је олорды суу да деп кижи айдар ба. Озо ло баштап эҥ ле ачынчылузы олордыҥ бирӱзиниҥ кургак јараттары бу ла Эркелейдиҥ кӧзнӧктӧриниҥ алдында јадыры. Мынайда јаскыда кардыҥ, јааштыҥ балкашту суузы агар. Је оноҥ май айдыҥ талортозы киреде бу суу «ойгонор». Јок, јааштыҥ, кардыҥ суузынаҥ бу ойгоныш чек башка эмей. Оны кажы ла уулчак јакшы билер. Суу кирер кӱнди уулчактар бир де јастырбай јадылар. Олор онызын та карган улустаҥ угуп алатан, та кандый. Айла, бу суу сыраҥай ла кааҥ, изӱ кӱндердиҥ бирӱзинде кирер јаҥду.

Јурттыҥ уулчактары дезе ӧдӱк јок буттарыла какшап калган коолдыҥ тобрак-кумагын буркурадып, киретен сууга удура баргылаар. Суу јок бийик јерде јаткан балдарга бу да сууныҥ кирижи солун ла јилбилӱ. Анайып, деремнедеҥ ыраак, ӧрӧртинде, јаткан уулчактар уткыйтандар. Уулчактар кӧп тӧ, суу кичинек те болзо, је кирип турган сууны олор токтодып болбойтондор. Јок, айла, олор оны токтодорго до сананган эмес ине. Олор баштактангылап ла сӱӱнгилеп, јарадында толтыра келип јаткан јайгы сууга удура калыгылап, бой-бойын ийде салыжып, кажызы ла кирип турган сууга бойыныҥ чаазын керебин божодотон. Ол ло керептер бажында эмеш «тартыш» та болуп турбай. Је олор деремнег дезе јайдыҥ келгенин керелеп, Јаан-Сууга кожуларга сӱӱнчилӱ барып јаткан суула теҥ, бастыразы ӱлӱш јеткилейтен. Јаҥы кирген сууныҥ агыны деремнеге јетсе, арайлай беретен: кайда чого тӧккӧн ӧтӧкти, кайда јергелей тарткан јадыктарды ӧдӧр керек. Је бу ла јаҥы кирген суу озогы коолын, мында кӧп катап аккан чылап, јазым јогынаҥ таап алатан. Сууны деремнедеҥ чыгара база ла балдар ӱйдежетендер. Је эмди дезе улус јаткан јерди ӧткӧн сууда уулчактардыҥ ак керептериниҥ ордына чорчык ӧдӱктердиҥ баштары, ӧлгӧн киске, такаа агып браатканы кӧрӱнетен. Оноҥ бу суу бир ай кирези агып ајадала, бир кӱн кенейте соолып калатан.

Экинчи суу деремнедеҥ эмеш ыраак. Улус оны Јаан-Суу деп адап јадылар. Ол кыжы-јайы соолбой агат. Азыйда улус ичер сууны оноҥ алатан болгон. Је эмди деремнеде кутуктар, кажы ла айылда таҥынаҥ колонка боло берерде, оны улус керексибей барган. Азыйда ол сууныҥ деремне јаар јарады тӱп-тӱс кургак јер болгон дежетен. Эмди дезе ол суудаҥ јайылган сас деремнениҥ учындагы јаан-јаан јаҥы тураларга торт ло јууктап келди. Сас айылдар јаар јайылбазын деп тракторлорло ырып, јолдой каскылап тургулаар. Је бир де туза јок. Сас айылдарга там ла јууктап јат. Ӱч-тӧрт јыл кайра деремнениҥ бу учына тура туткан улус эмди кородоп турулар. Ол тушта мында чек ле как јер болгон ине! Кезик байланчаҥ каргандар: «улус агын сууны керексибей барган учун, олорды шорлодорго турганы ол» -деп айдышкылайт.
…Ар-бӱткенниҥ урогын Эркелей торт ло энчикпей сакыган. Оноҥ ол колын кӧдӱрип, сууныҥ ар-бӱткенде айланып јӱрери» деп тема аайынча сӱрекей јакшы куучындаган.
_ Отур, беш, Эркелей. Сен урокты сӱрекей јакшы ӱренип алтырыҥ.
— Василий Санабаевич, мен эмди бистиҥ суу керегинде айдайын ба?
— Бистиҥ јердиҥ суузы керегинде бе? Је айт.
— Мениҥ санаамла болзо, ол деремнениҥ ортозыла јаскыда агала, оноҥ јоголып калып турган суу ар-бӱткенде толо айланбай турган ошкош…

Балдардыҥ ортозынаҥ та кем де тыйтылдада каткыра берди.
— Арайар, балдар. Эркелей солун шӱӱлте айдарга турган ошкош. Оны јетире угактар — ӱредӱчи ручказын салып, доскодогы ӱренчик јаар бурылды. – Је нениҥ учун анайып сананып турганыҥды чокым јартап бер, Эркелей.
Эркелей бир эмеш тидинип болбой турала, мынайда айтты:
— Ар-бӱткенде толо айланарга суу изӱге буу болуп теҥериге чыгар, оноҥ булуттарда соойло, јаҥмыр, кар болуп јерге тӱжер эмес пе?
— Эйе.
— А бистиҥ суу дезе буу болуп теҥериге чыкпай, кенейте солып калат.
— Айса ол изӱге солып турган. Сен оны кайдаҥ билип туруҥ? – деп, Эркелейле кожо отурган Адар јеринеҥ айтты.
— Эҥирде ле агып јаткан суу тӱниле какшап каларына мен бӱтпей јадым – деп, Эркелей айдып, партазы јаар басты.
Бир эмеш ӧйдиҥ туркунына балдар ортодо блааш-тартыш токтобой турды.
Кезиги Эркелейдиҥ, кезии Адардыҥ јанында болдылар. Ӱредӱчи ӧнӧтийин унчукпай бир эмеш отурды.
— Слер ар-бӱткенниҥ темаларын јаҥыс ла учебникте бичилгени аайынча эмес, јӱрӱмде кандый болуп турганын сананып турганыгарга мен сӱӱнип турум — ӱредӱчи парталардыҥ ортозыла басты. –Эркелейдиҥ ол айткан шӱӱлтези солун. Ол керекти бис бойыс шиҥдеп кӧрзӧбис кайдар.
Балдар мындый шӱӱлтени јаратканына токынап албай бардылар.
— Бӱгӱн ле барактар…
— Бӱгӱн, бӱгӱн…
— Арай, арай. Андый болгон кйининде слерге ар-бӱткенниҥ јиит најыларыныҥ обществозын тӧзӧп алар керек. Андый иш урок эмес ине. Андый ишти обществоныҥ председатели баштаар учурлу.
— А слер кожо болороор бо?
— Болорго јӧп.
Ол кӱн бастыра класс ар-бӱткенниҥ јиит најыларыныҥ обществозына бичиктен. Обществоныҥ председателине Эркелейди кӧстӧгӧндӧр.
Јайгыда солып калар сууны шиҥдеер экскурсияга ӱренчиктер амыраар кӱнде бардылар. Кобыны ӧрӧ сегис километр кире јер ӧттилер. Је сууныҥ тӱби ол ло кургак бойы јатты. Оноҥ ары анда-мында, иримдерде тӱӱлип калган суулар туштаар боло берди. Јаан удабай бир эмештеҥ агып јаткан сууга јеттилер. Анайдарда, суу кайда да мында ла бир эмештеҥ јылыйып турган болтыр. Ол јердиҥ алдындагы тереҥ кыптарыла тудуш болгонына ӱредӱчи эмди серенбейт. Ол ӱренчиктерге мынайда айтты:
— Мениҥ санаамла болзо андый. Је сууныҥ нениҥ учун јоголып турганын чокым билерге, аҥылу ӱредӱлӱ улус шиҥжӱ ӧткӱрер учурлу. Ол јаҥыс кӱнниҥ, јаҥыс јылдыҥ сурагы эмес. Ӱренигер, амадагар. Јурттыҥ ортозыла суу агызатаны – ол јаан амаду ла сӱӱнчи эмей.

Ойто јанарда јаан сууны тӧмӧн тӱжер деп шӱӱштилер. Олор сууга једип, амырап алдылар. Оноҥ ӧдӱктерин уштып алала, сууны чачылтып, саҥ тӧмӧн базып ийдилер. Ар-бӱткен база саҥ ла башка неме. Бу суу качан да соолбой јат. Одоштой суу дезе јайгыда ла кышкыда соолып калат. Обществоныҥ јаҥы члендери сууныҥ ичиле деремнеге једип келеле, сууга јуук тӱшкен Ташту-Учуктыҥ јанына токтой бердилер. Бого јетире сууныҥ эки јарады кургак. Сол јанында соолып брааткан јаан эмес кӧл бар. Сууныҥ оҥ јарады дезе мынаҥ ала деремнениҥ баштапкы айылдарына јетире састу јер. Сас бу ла калганчы јылдарда табылган. Чынын айдар болзо, Василий Санабаевичти састыҥ јылдаҥ јылга элбеп турганы торт ло токынатпай турган. Ол бу јердиҥ кижизи эмес, је улустыҥ айдыжыла болзо, ол сас бу ла јуук ӧйлӧрдӧ табылган.
Меесте кой кабырып јӱрген боро атту кижи балдар јаар јортты. Ол бу јерде эҥ јаан јашту Ајый деп ӧрӧкӧн. Ӧрӧкӧнниҥ туйук сагалы ла чачы соокко туй кырутып калган немедий ап-апагаш. Ол сегизенге јууктап та калган болзо, је эмди де омок-седеҥ.

— Ач ӱрендер нени бедреген? – деп, карган эзендешкен кептӱ айтты.
— Бу эки сууныҥ аайын оҥдобой јӱрӱс, ӧрӧкӧн, — деп, ӱредӱчи каруу јандырды.
— Ондо оҥдоор не бар. Суу ла ошкош суулар?
— Бу сас нениҥ учун јылдыҥ ла элбеп јат?
— Улус неме керексибес болгондо, ол оноҥ до ары элбеер.
— Слер «агын сууны керексибей барза, ол улусты шорлодор» деген сӧстӧргӧ бӱдӱп тураар ба? – деп, ӱредӱчи сурады.
— Јок. Мен андый табышкакка бӱтпей јадым.
Айса болзо бу агын суу јердиҥ кыртыжын ӧдӱп, саска јайылып турган болор бо? Кандый деп сананып туруҥ, ӱредӱчи?
— Андый болор аргазы јок.
— Нениҥ учун?
— Нениҥ учун дезе, сууныҥ мындагы кеми ле Чараска барып кирген кеми тӱҥей. Ол бир де астабай јат. Айдарда, сас нениҥ учун элбеп јатканы кайкадат.
— Оныҥ астабай турганын кайдаҥ билдиҥ, уулым, — деп, Ајый чечеркешкен ле ченеген ӱнин кубултып сурады.
— Сууныҥ тереҥин, јалбагын кемјип алала, колында час бар болзо, оныҥ тӱргенин ле кемин билип аларга кӱч эмес, таай, — деп, Алексей деп уулчак айтты.

— Кӧрзӧҥ, кӧрзӧҥ. Слер ӱредӱчигер ошкош улус болотон турыгар. – карган адынаҥ тӱжӱп, балдардыҥ јанына келип, каҥзазын камысты. – Ол сас табылганында тоҥмок суу бурулу. Чынын айдар болзо, ол тоҥмок сууны ӱреген бис бойыс бурулу. Он беш- јирме јыл мынаҥ озо јурттыҥ улузы сууны бу Јаан-Суудаҥ ла тоҥмок суудаҥ алатан болгондор. Ол тоҥмок суу мынаар ол туштардаҥ ла башталып, бир бежен кулаш кире јерге агала, оноҥ Јаан-Сууга киретен. Ол тоҥмок суу кыштыҥ кандый да соогында тоҥбойтон. Јайгыда соогы, арузы коркыш. Ичерге јакшы. Ол суучак јайылып, ары-бери акпайтан, јаҥыс агынду болгон. Ол тушта туку оноҥ ала сыраҥай деремнеге јетире кӧк ӧлӧҥдӱ так јалаҥ болгон. Оныҥ да учун улус ого туралар тутканы ол. Је оноҥ тракторлор деп немелер табылган кийнинде тоҥмок суу да јоголгон, ак јалаҥ да сассыган. Уулдар тракторлорыла тӧрт-беш агашты сӱӱртеп алала, јуугынча бу ла тоҥмок сууны кечире деремне јаар маҥтаткылаар. Јоон-јоон тыттардыҥ будактары ла тазылдары нени артыргай не. Јадыктар сӱӱртешке тоҥмок сууныҥ агыны булгалган, оноҥ ол чек јылыйып, деремне дӧӧн јердиҥ ӱстиле сас болуп јайылып барганы ол. Агаш тартар јалбак кечӱ эмеш алды јанында бар ине. Је трактористтер дезе тегин де сас болуп брааткан јерди там ла булгап јадылар.

Ар-бӱткенниҥ јиит најылары Ајыйдыҥ болужыла тоҥмок сууныҥ чыккан јерин табар деп шӱӱштилер. Эмди кӱнӱҥ сайын беш-алты ӱренчик Ајыйла кожо саста узун агаштарлу, кӱректерлӱ баскылаар боло берди. Тоҥмок сууныҥ чыгып турган јерин Эркелейге баштаткан балдар тапкандар.
Суучактыҥ чыккан јерин арчыырында бастыра класс турушкан. Јаан класстардыҥ ӱренчиктери база болушкандар. Тракторлордыҥ кептеген тазылдарын ла таштарын чыгарарга база керек ле. Суу јердиҥ алды дӧӧн ӱйттеп киреле, оноҥ ол јалаҥнаҥ барып чыгып, јурттыҥ јанын састыдып јатканы ол болтыр. Обществоныҥ члендери колхозтыҥ ла јуртсоветтиҥ јаандарын бого экелип, керектиҥ аайын јартадылар. Јаан улус тоҥмок сууны озогы агынына кийдирерге болушты. Боро атту Ајый тоҥмок сууны каруулдап тургандый Ташту-Учукта јортуп јӱрет.
Ӱренчиктер тоҥмок сууныҥ чыккан ла кирген јерин сӱрекей јакшы јазадылар. Ару, соок суу чӧйгӧнниҥ чоргозындый јазалдаҥ саҥ тӧмӧн агып турганын кӧрӧргӧ дӧ јараш. Оныҥ јанында дезе улус отурар узун такта јазадылар. Јурттыҥ јашӧскӱрими дезе тоҥмок сууны айландыра манап бердилер. Былтыр ар-бӱткенди сӱӱчилер саска ла тоҥмок сууныҥ јаказына агаштар тарыдылар. Тоҥмок сууны балдардыҥ шӱӱлтезиле, «Ајыйдыҥ суузы» деп ададылар.
Бу јууктаҥ бери ол «Ајыйдыҥ суузы» јаар ӱй улустыҥ барары кӧптӧй берди.
— Не, колонкалар ӱрелген бе, кандый?
— Јок. Тоҥмок сууныҥ чайы амтанду.
Эркелей дезе ар-бӱткенди ӱредерин тӧс предметтердиҥ бирӱзи деп бодойт. Деремнениҥ ортозыла аккан сууны соолбос эдери ле тегерик јараш кӧлди арчыыры оныҥ амадузы болуп артканча.

В. Тоенов