Алтайдын Чолмоны

Энезиниҥ айтканын кызы јӱрӱмде бӱдӱрген

19.10.2018

В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда кӧп јылдардыҥ туркунына алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп ак-чек иштеген, Алтай Республиканыҥ нерелӱ ӱредӱчизи, Россия Федерацияныҥ нерелӱ ӱредӱчизи, педагогикалык иштиҥ ветераны Зоя Васильевна КАРАМАЕВАНЫҤ ады-јолы республикада јарлу. Ӱреткен ӱренчиктери ороондо, телекейде ичкери јолын таап, једимдӱ иштеп јатканы ӱредӱчизиниҥ оморкодузы.

Кӱӱнзегенде баратан Кумжулу деп алтайы…

Зоя Васильевна Карамаеваныҥ адазы Василий Васильевич бу ла јуртта чыккан-ӧскӧн, энези Ирина Константиновна Мойту-Могута деп јурттаҥ. Адазы сӱрекей јымжак, јалакай, иштеҥкей кижи болгон. Ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, кайралдары бар. Је «За оборону Москвы» деп медали эҥ јаан оморкодузы болгон.

Јаан ла нак биледе он бала болгон: беш уул ла беш кыс. Ӱч уул оогошто оорыгылап божогон, кыстар дезе эзен-амыр ӧскӧн-чыдаган. Олордыҥ эҥ јаан уулы Иван, јуу-чак башталарда, Омсктогы артиллерийский училищени божодоло, јууга атанган. Јууныҥ кийнинде ол офицер званиелӱ болуп, Венгрияда, Австрияда иштеген. Амыралтага чыгала, эш-нӧкӧри Татьяна Алексеевнаныҥ тӧрӧл јери Новороссийск јаар кӧчкӧн. Олордыҥ барказы Таня быјыл јайгыда Алтайга, тӧрӧӧндӧрине айылдап јӱрген болуптыр. Ол Воронежский областьтыҥ Бутурлиновка деп калазында јуртайт.

Адалу-уулду Карамаевтер от-калапту јуунаҥ эзен-амыр јанып келген. Оныҥ кийнинеҥ балдарыныҥ кару адазы ла энези колхозто иштегендер. Бӱгӱн олордыҥ јети балазынаҥ эзен-амыр Зоя Васильевна ла Евдокия Васильевна отурат. Евдокия Васильевна бежен јылдаҥ ажыра эмчи болуп иштеп, эл-јонныҥ су-кадыгын кичееген.

Зоя Васильевнаныҥ эске алынганынаҥ: «Бисти ада-энебис «калак, балдар, нак ла јӱрер, бой-бойорды ташташпагар, бары-јогорло ӱлежип јӱрер» деп јакыйтан. Кандый ла ишти ак-чек бӱдӱргер. Тӧрӧӧндӧрӧрди ундыбагар деп айтканы ӧзӧк-буурыста, јӱрегисте артып калган».

Карамаевтердиҥ эрке Зоя кызы пединститутты божодоло, иштеп барарга ыраак јолго шыйдынып јадарда, энезиниҥ база бир јакылтазы болгон. Атанар алдында ончозы чайлап отурарда, энези кызына: «Эмди сен ӱредӱчи болорыҥ, улустыҥ балдарын адылба-кӧмӧлӧбӧ. Кийнинде бойыҥ балдар азыраарыҥ. Улустыҥ балдарына јымжак, јалакай јӱргиҥ, качан да јаман айтпа» — деп, токыналу, тӧп ӱниле јакыган айас айткан.

«Jакшы улуска быйаным»

Бӱгӱнги кӱнде ченемелдӱ ӱредӱчи-ветеранныҥ айтканыла, ол амыралтага чыкканча энезиниҥ јакылтазын ундыбаган, буспаган. Ӱреткен ӱренчиктерине качан да кату сӧс айтпаган. Онойдо ок кожо иштеген улузыла да эптӱ-јӧптӱ иштеерге кичеенген. Алкы бойы тӧп, керсӱ кылык-јаҥду Зоя Васильевна кандый бир кату куучын болзо до, оны тӱрген ӧткӱрип ийер саҥ башка ачык-јарык, јаан кӱӱндӱ эпши. Узакка ачынарын билбес. «Ӧзӧккӧ келишпес кату сӧстӧрди јуурга, «тӱӱнчектеерге» јарабас. Ол ло тарыйын јайымга божодып ийзе артык ине» — деп, тоомјылу ветеран кӱлӱмзиренип, тӧп ӱниле айтты.

1963 јылда бийик ӱредӱниҥ кийнинеҥ јиит кыс Хабаровка јурттыҥ сегисјылдык школына орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеп келген. Мында Зояга атту-чуулу улусла иштеерге келишкен. Школдыҥ директоры Д. А. Сортыяков болгон. Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи И. Б. Шинжин, јурукчы М. К. Бабаков, Е. С. Щетинина (тургуза ӧйдӧ Јекјийек јуртта јадат), М. С. Щетинин, М. Е. Бурковец, К. С. Усольцева (эмди Сускуда јуртайт), баштамы школдо Е. А. Сортыякова, З. П. Манеева, Л. М. Иванова (Оҥдойдо јуртайт) деген сӱреен тыҥ ӱредӱчилер јиит ӱредӱчиге бастыра јанынаҥ болушкан. Дмитрий Алексеевич Сортыяков Ленинградта И. М. Ждановтыҥ адыла адалган военно-политикалык училищени божоткон. Билгири бийик, ижине каруулу, некелтелӱ, кӧп эрмек айтпас, керсӱ, тӧп башкараачы болгон.

Хабаровкада иштеген јылдары Зоя Васильевнаныҥ јӱрӱминде јаркынду изин артыргыскан деп айдарга јараар. Јурттыҥ улузы ӱредӱчилерди сӱрекей тооп, баалап, бар-јогыла, курсак-тамагыла ӱлежип јӱретен. Темдектезе, Александра Модышевна Адарованыҥ адазы кладовщик болгон. «Иштеҥ келзес, столдо эт јадар. Бистиҥ јаткан тураныҥ эжиги бош, сомок-эш јок туратан. Эмезе бисле коштой Нина эјебис јаткан. Ол Иван Иванович Тобоевтиҥ энези болуптыр. Эјебис биске картошкозынаҥ экелип салар. Ачык-јарык, јалакай улус. Јурт јерде ӱредӱчилерди тоомјылаганын баштапкы катап бу јуртта кӧргӧм — деп куучындайт. – Шак ол ӧйдӧ Кеҥиде орто ӱредӱлӱ школ ачылган. Мени районо бу школго орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи эдип ийген. Школдыҥ директоры болуп Ф. Е. Зубакин деп деп јакшы кижи иштеген. Мында, темдектезе, М. А. Тузовская, Р. С. Клепикова, А. А. Чинчикеева (тургуза ӧйдӧ Кызыл-Ӧзӧктӧ јадат) иштегендер».

1968 јылда Горно-Алтайскта ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер институт (эмди ИПКРО) ачылган. Јиит ӱредӱчи Зоя Васильевнаны бу институтка иштеерге кӧчӱрген. Ондо национальный школдордыҥ кабинеди болгон. Шак ол кабинеттиҥ јааны болуп, Зоя Васильевна бойыныҥ ижин баштаган. Институтты ады јарлу, байлык ченемелдӱ П. Л. Казанцев билгир башкарган. Оныҥ ордынчызы М. А. Барантаева ӱредӱликтиҥ база ченемелдӱ узы. Мария Алексеевна оноҥ озо областной методкабинеттиҥ јааны болуп иштеген. Мында З. Карамаева беш јыл иштеп, јакшы таскамал алган.

Павел Лукич ижин јаҥы баштап јаткан Зоя Васильевнага областьтыҥ школдорында иштеп јаткан ӱредӱчилерге методболушты јетирери јанынаҥ иштиҥ аайын, учурын јартап, СССР-дыҥ ӱредӱ министерствозыныҥ јакаандарыныҥ ла јартамал-ээжилериниҥ канча-канча јуунтыларын алдына салган. Ол кажы ла кӱн бир јуунтыдаҥ кыракы кычырган, ширтеген. Бир јылдыҥ туркунына методкабинеттиҥ јаанын кайдаар да командировкага ийбеген болуптыр. Зоя Васильевна учында сакып чӧкӧйлӧ, командировкага ийзин деп сураган.

Ээжи-некелте аайынча ол экзамен-ченелтени табыштырган. Командировкаларга јол ачылган. Методкабинеттиҥ јааны бойыныҥ баштапкы командировказына Оҥдойдыҥ школы јаар методист В. Г. Морозовала кожо барган.
Оҥдойдыҥ школы ол ӧйдӧ тыҥ школ болгон. Бу школдо, темдектезе, Н. И. Жданова, Г. Г. Крюкова, коштой Караколдыҥ школында Е. И. Кутейникова, Л. В. Каташева ла о. ӧ. ӱредӱниҥ озочылдары иштегендер. Оҥдойдыҥ, Караколдыҥ ӱредӱчилериниҥ ижи бийик кеминде болгон.

Институтта баштапкы јол-јорыктыҥ турулталары јакшы деп темдектегендер. Оноҥ ло ары Зоя Васильевнаныҥ ижи кӧндӱккен. Ол бу институтта беш јылдыҥ туркунына ак-чек иштеген. Иштеген ижин бийик баалаганын кӧп тоолу Кӱндӱлӱ грамоталары, Быйанду самаралары недеҥ де артык керелейт.

Ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер институтта иштеп турала, ол јуртту, билелӱ болуп, ӧскӧ ишке барар керек деп шӱӱлтеге келген. Сакыбаган јанынаҥ национальный школдо јер келижип, ол бери алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеп келген. Школдыҥ директоры А. Х. Вязников, ордынчызы Р. С. Алушкина болгон. Онойып, Зоя Васильевна 1973 јылда бу школго келип, одус јети јылдаҥ ажыра једимдӱ иштеген. Тӧртӧн јылга шыдар ӧйдиҥ туркунына байлык ченемелдӱ ӱредӱчи јӱрегиниҥ јылузын, билерин-билгирин кӧп тоолу ӱренчиктериниҥ кӧксине салган. Бӱгӱнги кӱнде иштиҥ ветераны амыралтада.

З. В. Карамаева кайда ла барза, оныҥ ӱреткен ӱренчиктери, колго-бутка турган је ле деген јииттер удура базып, болужарга белен болгондорын айтканын ӱредӱликтиҥ ветеранына угарга кандый оморкодулу.
Ӱредӱчи-методист, РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи Зоя Васильевнаныҥ национальный школдо кожо иштеген ӱредӱчилериниҥ кезиги амыралтада, ортозында амырап та калгандары бар. Ады-јолдоры јарлу ӱредӱчилер Л. А. Кужлекованы, Ю. И. Степановты, А. Г. Кужлековты, С. М. Меркулованы, Л. Д. Якшимаеваны, Н. В. Апинаны, О. Д. Тарбанаеваны, Н. М. Тодогошеваны ла оноҥ до ӧскӧлӧрин республикада кӧп тоолу ада-энелер јакшы билер, балдарын ӱреткени учун быйанду јӱрет.

Зоя Васильевнаныҥ айтканыла, иштеги једимдери, ижин баалаганын керелеген бийик ат-нере кожо иштеген улустыҥ болужы јогынаҥ болбос ине. Улус кижини кӧдӱрип, јӧмӧп јӱргенинеҥ јаан ырыс јок эмей. Улуска јакшы болзоҥ, бойыҥа да јакшы. Ветеран-ӱредӱчи бойын јакшы ӧйдӧ иштеген деп оморкоп јӱрет. Тӧрӧл школыла јакшы колбу бӱгӱнги кӱнге јетире улалат. В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ администрациязы, педӧмӧлиги ветерандарын байрам-туштажуларга улай ла кычырат. Олор сакылталу, тоомјылу, кӱндӱлӱ айылчылар ине.

Зоя Васильевнада тилин билбес балдарла иштееринде бойыныҥ ченемели бар. Балдарды тилиле јилбиркедери, таскадары јанынаҥ бу ӱредӱчиниҥ ченемелин таҥынаҥ бичик эдип чыгарза, јаҥы иштеп јаткан ӱредӱчилерге табылбас методбичик болор эди. Темдектезе, класста тӧртӧн-тӧртӧн беш баладаҥ болгон ине. Айдарда, ӱредӱчи тилин билер ле тилин билбес баланы отургызып, бирӱзи экинчизине болужып, куучындажып темиксин, тасказын деген јакшынак эп-сӱме тузаланган. Эмезе тилин билбес бала урокко јӱрбеске суранар. Је бу ӱредӱчиниҥ некелтези – кажы ла бала тилин билеринеҥ-билбезинеҥ камааны јогынаҥ јӱретен учурлу болгон. Кандый бир урокто јакшы иштебеген, билери чала экиге јуукташ баланыҥ ады-јолын Зоя Васильевна аҥылу тетрадька бичип, оныҥ аайлабаган сурагыла такып иштейтен. Оныҥ кийнинде ӱренчиктиҥ билерин кӧрӧтӧн, керектӱ темдекти тургузатан.

Зоя Васильевнаныҥ кӧгӱс байлыгы, ич-телекейи, ченемели сӱреен јаан. Ачык-јарык, омок-седеҥ, јаантайын кӱлӱмјилӱ Зоя Васильевна алтай балдарды, керек дезе, орус та балдарды (ондый учуралдар болгон) алтай тилине, литературазына ӱреткени нерелӱ керек. Бу ӱредӱчи урокторында балдардыҥ кӧксин, санаазын ойгозор саҥ башка јайаан јайалталу. Туулу Алтайда јиит ӱредӱчилерге јозок алгадый ӱредӱчи-ветерандар кӧп. Олордыҥ бирӱзи Зоя Васильевна Карамаева деп бир де алаҥзу јогынаҥ айдарга јараар.

К. ПИЯНТИНОВА