Алтайдын Чолмоны

20.11.2018

Куйум алтайыныҥ ады-чуузын чыгарган

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада кӱчӱрген айдыҥ 9-чы кӱнинде кычыраачылардыҥ бичиичи, ӱлгерчи, журналист Чалчык Чунижековтыҥ чыкканынаҥ ала 120 јылдыгына учурлалган «Јӱрӱмдик ле јайаандык јолы байлык» деп адалган конференциязы ӧтти.

Чалчык Аҥчынович Чунижеков 1898 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 10-чы кӱнинде Эликманар аймакта Куйум ӧзӧктӧ Ӱстиги-Корочы деген јерде мундус сӧӧктӱ Аҥчы Бектенович деп ады-јолы јарлу устыҥ билезинде чыккан. 1916 јылда серкпениҥ школын божодоло, 1925 јылда совпартшколдо ӱренген. Оныҥ кийнинде Эликманар, Оҥдой аймактарда јурт исполкомныҥ ишчизи, 1938-1958 јылдарда «Алтайдыҥ Чолмоны» («Кызыл Ойрот») газеттиҥ корреспонденти болуп иштеген.

Бичиичиниҥ «Чӧрчӧктӧр» деп баштапкы бичиги (Я. Ябыковло кожо) 1941 јылда кепке базылган. Оноҥ бери јылдарда ол ӱлгерлердиҥ ле прозаныҥ онноҥ ажыра јуунтыларын чыгарган. Чалчык Чунижековтыҥ јон ортодо элбеде јарлу чӱмдемелдери «Мундузак» деп повесть ле атту-чуулу кайчы Н. Улагашев керегинде «Туујы» деп айдарга јараар. Ийделӱ, чечен, байлык тилдӱ, учурлу сӧстиҥ узы кӧп тоолу статьялар ла очерктер, балдарга куучындар ла чӧрчӧктӧр бичиген. Јайалталу јииттерди јаантайын јӧмӧп-болужып, сӧслӧ иштеериниҥ марын, эп-сӱмезин, эп-аргаларын јартап беретен. Калык чӱмделгезиле тыҥ јилбиркеп, кӧп јууган.

Конференцияныҥ туружаачыларын Госдуманыҥ депутады И. И. Белеков, Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ адынаҥ бичиичи Т. Т. Яйтынов, мундустардыҥ јайзаҥы Э. В. Бабрашев учурлу керекле уткып, албатыныҥ база бир айдар-тудар баатыры А. Б. Чунижековтыҥ элине артыргыскан энчи-байлыгы керегинде айттылар.

Су-алтай ӧзӧктӱ, ичкери кӧрӧр сезимдӱ, албатыныҥ ӧзӧгинеҥ чыккан бичиичиниҥ јайаандык ижи бӱгӱнги ӧзӱп јаткан ӱйеге тайанатан, јозок алатан, јолына болушту сӱреен јаан ырызы-кежиги. Бу јаркынду, ич-телекейиле де, тыш бӱдӱмиле де улусты бойына тартар керсӱ бичиичи «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте иштеп турарда, национальный школдо ӱренип, бойлорын ченеп, јаҥы-јаҥы ла ӱлгерлер чӱмдеп, бичинип турган јииттер редакцияда шак ла бу журналистке келетен. Чӱмдемелдерин кӧргӱзип, једимдерин-једикпестерин лапту јазап угатан. Јайалталу јииттер литератураныҥ, журналистиканыҥ баштапкы алтамдарын «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттеҥ, Ч. А. Чунижековтоҥ алган деп, Иван Итулович бойыныҥ куучынында темдектеди. Тилдиҥ сурактары бӱгӱнги кӱнде тӧс јерде туруп јадарда, бичиичи Ч. А. Чунижековтыҥ јайаандык энчи-байлыгы јаш ӱйеге тилиниҥ байлыгын, учурын оҥдоорго, баалаарга јаан болужын јетирер деп айтты.

Мундустардыҥ јайзаҥы Э. В. Бабрашев алтай литературный тилдиҥ ичкери ӧзӱмине јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирген, Чамал ичинеҥ Куйум јурттаҥ чыккан-ӧскӧн јаан ла јарлу эки бичиичи П. В. Кучияк ла Ч. А. Чунижеков керегинде айтты. Эдуард Васильевич бала тужында, 9-10 јаштуда, Чалчык Аҥчыновичтиҥ айылына айылдап туратанын база эске алды.

Т. Т. Яйтыновтыҥ эске алынганыла, Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзи тӧзӧлӧрдӧ, Чалчык Аҥчынович оныҥ эҥ баштапкы турчызына алылган. Оныҥ ады-јолы кереестелип, калада оныҥ адыла адалган ором до бар. Качан ол 1973 јылда јада каларда, оныҥ мӧҥкӱзин кӧдӱрер тужында Кара-Калпак јеринеҥ Чот Енчинов амадап келип јӱрген болуптыр. 30-40 јылдарда Чот Енчинов П. В. Кучиякты ээчий эҥ јаан атту-чуулу поэдис болгон. Кара-кӱреҥ чырайлу, чоҥ, бырчыт бӱткен алтай эрге Т. Яйтынов јолыгып, эрмек-куучынын уккан эмтир. Таукен Тазымаевич Ч. А. Чунижековтыҥ унугы Мерген улдазыныҥ јайаан јолын јолдоп, база ӱлгерлер чӱмдеп, бичинип турганын баалап, јаан једимдер кӱӱнзеди.

Мерген Челтанов Ч. А. Чунижековтыҥ кызы Розаныҥ Сергей деп уулыныҥ уулы. Оогоштоҥ ала улдазыныҥ угы-тӧзиле јилбиркеп ӧскӧн. Керсӱ уулчакка јааназы Роза Чалчыковна улдазы, олордыҥ угы-тӧзи, тазыл-тамыры керегинде улай ла куучындайтан. Јилбилӱ ле кайкамчылу куучындардыҥ керечизи билелик сӱреен јаан библиотека, бичиктер болгон. Мерген оогоштоҥ ала кычырарын сӱӱген. Ол кычыраачыларды тӱӱкилик учурлу фотојуруктарла таныштырды. Оныҥ айтканыла, ол Чалчык улдазыныҥ архив-кӧмзӧзин А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейге табыштырган. Айдарда, бичиичиниҥ јайаандык ижиле, бичиктериле эмезе газетте иштеген ижиле јилбиркеген ӱренчиктер, ӱренеечилер музейге баштанар аргалу. Улустыҥ сураганыла, Мерген бойыныҥ бир канча ӱлгерлерин кычырды.

Бичиичиниҥ јеени Н. С. Махайлина Чунижековтордыҥ калыҥ јурты керегинде куучындады. Ол Чалчык Аҥчыновичтиҥ адазыныҥ јӱрген јӱрӱми, иштеген ижи јанынаҥ элбеде айтты. А. Б. Чунижеков сӱреен тыҥ геолог болгон. Туулу Алтайда оныҥ барбаган-јӱрбеген јери јок. Кайда, кандый тайгада алтын-мӧҥӱн, баалу таштар болгонын Аҥчы Бектеновичтеҥ артык билер кижи, байла, јок болгон. Тоолу јылдар кайра Н. С. Махайлина ла Э. А. Белекова Чунижековтордыҥ угы-тӧзи керегинде сӱреен јакшы бичик белетеп чыгарган эди. Оныҥ таныштырузы Эл музейде ӧткӧн, јилбиркеген улус бичикти Эл библиотекадаҥ алып кычырар аргалу.

Кычыраачылардыҥ конференциязында ГАГУ-ныҥ ӱренеечилери, 7-чи школдыҥ, В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназияныҥ ӱренчиктери бичиичи Ч. А. Чунижековтыҥ бичиктери аайынча солун јетирӱлер этти.

Эл библиотеканыҥ краевед бӧлӱгиниҥ ишчилери бичиичи, журналист Ч. Чунижековтыҥ энчи-байлыгы болуп арткан јайаан ижи аайынча бир канча бӧлӱктеҥ турган солун кӧрӱни белетеп тургусты.

Конференцияда јарлу бичиичи, кайчы Т. Б. Шинжин, поэт, актер К. Е. Багыров ло ӧскӧ дӧ улус туруштылар. Бу ла кӱндерде «Алтайдыҥ Чолмоны» («Солын табыш») деген газеттиҥ 1922 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 15-чи кӱнинде чыкканынаҥ ала 96-чы јылдыгы темдектелди. Јарлу журналист, бичиичи Ч. А. Чунижековтыҥ ады-јолы тӧрӧл газедиле бек колбуда болгонын јаш ӱйе билип јӱрзе, артык болбос эди…

К. ПИЯНТИНОВА