Алтайдын Чолмоны

«Кезигин мекелеер, кезигин адылар керек»…

30.11.2018

Наталья САРТИНА Шабалин аймакта «Семинский» ООО-до уй саачы болуп 1991 јылдаҥ бери иштеп јат. Ол быјыл јурт ээлемниҥ ишчилери ортодо ӧткӧн республикан мӧрӧйдӧ профессиязы аайынча эҥ артыктардыҥ бирӱзи деп адаткан. Бӱгӱн озочыл иштӱ уй саачыла ӧткӧн элес интервьюны јарлайдыс.

—Наталья Владимировна, уй саачыныҥ ижине канайып келгенигер?

—Мен Алтайский крайда чыккам ла ӧскӧм. Мыйтуга 18 јаштуда ӧбӧгӧнимле кожо кӧчӱп келгем. Ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарында бастыра јерде кызалаҥ болгон. Ол тушта ончолорынаҥ озо јурт ээлем јайрадылган эди. Слер, газетчи кижи, оны менеҥ јакшы билер эмейигер. «Семинский» совхозтыҥ фермазында иштеер улус једишпей турарда, ого уй саачы болуп киргем. Баштапкы ӧйлӧрдӧ сӱрекей кӱчке келишкен эмей. Уйларды эки колдыҥ кӱчиле саап туратаныс. Сӱттӱ уур флягаларды ла бидондорды бойлорыс ла тажыйтаныс. Уур-кӱчтердеҥ улам иштеҥ чыгып баргам, јаш балдарымла айылда отурган ӧйлӧр база болгон. Је јурт јерде тыҥ талдайтан иш бар эмес. Ӧбӧгӧнимнеҥ айрылып, јаҥыскан тӧрт балалу арткам. Олорды ӧскӱрер, чыдадар керек болгон. Кайда барар? Ойто ло фермага бурыларга келишкен. Кызым Аня мында база уй саачы болуп иштеп јат.

—Канча кижи иштеп јадыгар? Эмди уйларды аппараттыҥ болужыла саап турган эмес бедигер. Иш, байла, јеҥилген.

—Бистиҥ фермада тӧрт уй саачы иштеп јат. Бир кижи бисти амыраар кӱндерде келип солыйт. Быјыл тӧрт јӱс тын уй кыштаар. Олордоҥ 130 уйды саап јадырыс. Уйларды тӧрт кижи кабырат. Аппараттарды арчып, јунуп, бастыра јанынаҥ кичееп турган моторист бар. Тӧрт келин бозуларды кичееп азырайт. Бисте темир-терсле иштеп турган слесарь база бар. Ӧмӧликтиҥ улузы бу ла. Јайгыда јурттаҥ 7-8 километр ыраагында турган Ӱстиги Мыйту деп јер јаар кӧчӱп, анда јайлайдыс. Анда эки аппарат тургузылган. Уйларды оныла саайдыс. Јайгыда сӱттиҥ кеми чик јок кӧп болуп јат. Кажы ла уйдаҥ айына 700-800 литрдеҥ чыгып јат, је кышкыда 270 ле литрге једет. Саап турган сӱдистиҥ койузы јанынаҥ биске качан да јаан ајарулар болбогон. Мынаҥ да ары кичеенип иштеерис. Сӱтти дезе Троицкий райондо Алтайский јурттыҥ сӱткомбинадына табыштырып турус. Бригадабыс бистиҥ сӱрекей нак. Фермада јурт ээлем кӧп јылдарга иштеп келген улус иштейт. Јашӧскӱрим дезе мал ижине келерге кӱӱнзебейт. Туку ла таҥ алдында, 5 саатта турар керек. Фермага келип, силосты јайып, комбикормды ла жмыхты тоскуурларга уруп, ӱлеп турганчабыс, ӧй алты саатка једип калат. Уйларды дезе алты сааттаҥ ала сегис саатка јетире саайдыс. Эҥирде тӧрт саатта бу иш ойто јаҥыдаҥ башталат.

—Уйларды саары сӱрекей чӱмдӱ иш деп уккам. Оныҥ эп-сӱмелери кандый болотон?

—Онызы чын, андый. Јӧпсинбес арга јок. Тургуза ӧйдӧ мен 43 уй саап јадырым. Олордыҥ бастыразыла «текши тил» табар керек. Кезигин мекелеп, кезигин адылып јадырыҥ. Бир уй бар: ол базып келеле, тумчугын сениҥ јӱзиҥе тӱртӱрип алала, узак сананып турарын сӱрекей сӱӱр. А сеге дезе оныҥ бажын кыйалтазы јогынаҥ сыймаар керек. Анайып этпегенчеҥ, саадырбас, туткуланар, не ле болор. Кажы ла уйга чоло ат адалган. Менде Пират, Невада, Карта, Фантазия деп уйлар бар. Ончолорын канайып тоолоп айдар. Је бир канчазыныҥ кылык-јаҥын айтпай база. Фантазия аппаратты тумчугына илип алала, бажыла ары-бери булгабаганча болбос. Онызын эмчектерине ойто кондырып береле, ӧскӧ уйларды кӧрӧргӧ барзаҥ, Фантазияҥ шлангтарлу белеҥирди ойто ло сӱзӱп, тумчугына илип алган турар. Шаман дезе силосты јип ле алган кийнинде, сӱдин ол ло тарый «тӧгӱп» јат, кезикте машинканы «сайарга» да јетпезиҥ — койу сӱди торт урула берер. Сараби деп уйды саар алдында узак сӧстӧӧргӧ келижип јат. Ого ак-јарыкта бастыра ла бар јакшыны айдар керек. Невада дезе кийип алган халадыҥды јалаарга маказыраар. Кезикте цехтеҥ кӧк-мӧӧн ӱлӱш чыгып јадырыҥ. Сени јӱзиҥнеҥ ала буттарыҥа јетире јалабаганча, бир де саадырбас. База бир уйдыҥ јанына туруп алала, ого алаканыҥды чӧйӧр керек. Ол оны эмип турала, саадырарга јакшызынар.

—Кожо иштеген улузыҥ кезикте јууктарыҥнаҥ да кару болотон эди. Јаманда ла јакшыда бой-бойыгарды оҥдожып, најылажып јӱрген ӱӱре-јелелер бар ла болбой…

—Фермада Татьяна Ивановна Ковина узак јылдарга иштеп јат. Алтан јашка барып та јаткан болзо, је ол бу уур ла кӱч иште эмдиге јетире турушканча. Галина Николаевна Жданова алдында мында ла уй саачы болуп иштеген. Эмди ол бистиҥ бригадирис. Бисти јакшы башкарат. Галина Николаевна туку качан пенсияга чыгып калган. Је бис килеҥкей ле ачык-јарык кӱӱндӱ бригадиристи амыралтага эмдиге јетире божотпой јадырыс. Ол кемге де ӱнин кӧдӱрбей јат.  Је айтса, айдар.  Јастыраҥ учун уйаларыҥ, кызарарыҥ. Кирер-барар јериҥди таппазыҥ. Бӱткӱл ээлемде оны бастыра улус тооп јат. Таня Торбокова база узак иштеп келген.

Алып турган ишјал акчабыстыҥ кеми дезе сӱрекей јабыс. Јайгыда уйлардыҥ сӱди кӧптӧй берзе, ишјалыс 10 муҥ салковойго једе берет. Кышкыда дезе јӱк 3-4 муҥнаҥ аладыс. Ишјал неге де јетпейт. Калганчы катап мен колыма 4 700 салковой акча алгам. Фермада иштеп келгеним дезе јирме беш јылга једе берген. Ӱлӱрген айда иштеҥ чыгып барарга, угузу бичик бичигем. Је ол ло Невада, ол ло Фантизия, ол ло Пират бажынаҥ байагы угузумды ойто кайра алып алгам. Уйларым карам. Мен јогынаҥ олорды кем кӧрӧр… Ӧскӧ кижиниҥ алаканын, ӧскӧ кижиниҥ јӱзин олордыҥ кемизи де соорбос, кемизи де јалабас. Пенсияга чыгарга јетире јети ай арткан. Канчазын мынайда јӱрер, амыралтага чыгар деп сананып турум. Балдарым эмди јаанап калган. Кактанчы уулымды, Ильяны ла ӱредип алатан болзом. Республикан мӧрӧйдӧ алган сертификадымды, байла, тӧлӱлер тӧлӧӧрине тузаланарым. Балдарымныҥ эҥ оогожы Усть-Калманкада профтехучилищеде трактористке ӱренип јат. Бу кӱскиде ӱредӱзине атанып јадарда, Ильяга магазиннеҥ кийим-тудум алып, јаан тӧлӱге тӱшкем. Оны јандырар керек. Је кокырлап алып, бой-бойысты кӧкӱдип алып, иштеп ле јадырыс. Јурт јерде ӧскӧ иш бар эмес.

—Айылда мал-аш тудуп, оныла аргаданып турган болбойыгар?

—Је кайдаҥ. Мал-ашла уружарга ӧй дӧ, кӱч те јок. Јайы-кыжы айылдыҥ ла ферманыҥ ортозында ары калбаҥ, бери калбаҥ јӱрген кижи чортыҥ бажын эдип алатан эдиҥ. Алдында ӧйдӧ кажаанга батпас мал-ашту болгоныс. Балдар јаанап, ӱредӱге барган. Садары садылган, јиири јиилген. Эмди сок јаҥыс чочко ло сок јаҥыс кунајын уй арткан. Улус пайларын алып ӱлежерде, мендий кижи јер јок арткан. Эмди айылда азыраган эки-јаҥызыҥа ӧлӧҥ дӧ эдер чабынты јер јок. Ончо јерлер ээлерлӱ. Јаан кызым уй тудат. Сӱтти кезикте оноҥ алып турадыс. «Семинский» ООО-до сӱтти ишчилерине јеҥил баала садат. Бир литрин 14 салковойго аладыс. Сӱттиҥ акчазын бухгалтерия ишјалыҥнаҥ ойто тудуп алат. Јаан уулым фермада моторист болуп иштейт. Анайып ла јадырыс. Пенсияга чыгарымды ла сакып турум.

—Наталья Владимировна, јилбилӱ куучыныгар учун јаан быйан. Слерге мынаҥ да ары бек чыду ла једимдӱ иш кӱӱнзеп турум.

— Айтканаарла болзын.

Куучын-эрмекти П. КАБАР ӧткӱрген

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы