Алтайдын Чолмоны

Ӱлгерлери Айга-Кӱнге, jылдыстарга кычырат

30.11.2018

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада кӱчӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде VII талалык кычырыштар ӧтти.

Эл библиотеканыҥ баштаҥкайыла 2012 јылда бичиичи М. В. Чевалковтыҥ чыкканынаҥ ала 195 јылдыгына учурлай краевед кычырыштар ӧткӱрилип, ичкери јолын алынган ла кӧндӱккен. 2013-2014 јылдарда бичиичилер Лазарь Кокышевтиҥ, Эркемен Палкинниҥ чыкканынаҥ ала 80 јылдыктарына учурлалган кычырыштар бийик кеминде ӧткӧн. 2015 јылдагы кычырыштар Туулу Алтайдыҥ поэттериниҥ јайаандык ижине учурлалган болзо, оныҥ кийнинде бичиичи Борис Укачинниҥ чыкканынаҥ ала 80 јылдыгына учурлалган. Былтыргы кычырыштар Туулу Алтайдыҥ учурлу толо јаштары кирген бичиичилердиҥ јайаандыгына учурлалып ӧткӧнин кычыраачылар јакшы билер.

Быјылгы краевед кычырыштар литератураныҥ классиги, Алтай Республиканыҥ эл бичиичизи Василий (Паслей) Тордоевич Самыковтыҥ 80 јажына учурлалды. Ээлӱ, ийделӱ, байлык сӧстиҥ байрамы «Василий (Паслей) Тордоевич Самыковтыҥ кычырыштары» деп адалып ӧтти. Тирӱ сӧстиҥ узы бичиичиниҥ, ӱлгер чӱмдеечиниҥ, кӧчӱреечиниҥ ӱлгерлери Айдыҥ-Кӱнниҥ јаркыныла, јылузыла Јайааннаҥ јайылып тӱшкенин краевед кычырыштардыҥ туружаачылары бийик кеминде кӧргӱстилер. Тереҥ учур салынган ӱлгерлери јаан да, јаш та туружаачылардыҥ кӧксин чечкен, ич-телекейиниҥ байлыгын чыгара айдар, эбире улусла ӱлежер јарамыкту арга берген деп айдарга јараар.

Бичиичи В. Т. Самыков 1938 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 26-чы кӱнинде Шабалин аймактыҥ Каспа јуртында чыккан. Национальный школдыҥ кийнинеҥ Москвада М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтта ӱренген. 1964 јылдаҥ ала «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязында, бичик чыгартуда, областьтыҥ культура башкартузында, Бичиичилер бирлигинде иштеген.

Василий Самыков алтай литературага јаҥы темалар, аҥылу будуктар кошкон бичиичи. Онызын, темдектезе, «Кӱн уулы» (1964 ј.), «Јалкын соккон јӱрек» (1967), «От-јалбыш сыгын» (1968) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу ӱлгерлик јуунтылары керелейт. Алтай кычыраачыны ол Лопе де-Веганыҥ, Н. Хикметтиҥ, П. Неруданыҥ, Р. Тагордыҥ, Н. Рерихтиҥ, К. Кулиевтиҥ, М. Кильчичаковтыҥ чӱмдемелдериле таныштырган. Оныҥ јайаандык ижи керегинде кычырыштардыҥ окылу ачылтазында элбеде айдылды. Мында ла солун кӧрӱ тургузылды. Кӧрӱге чыгарылган бичиктерде поэттиҥ Кӱндий јарык алтай ла орус тилдерле чӱмделген чӱмдӱ ле кеен поэзиязы…

Баштапкы кычырыштарда алтан кирези туружаачылар болгон болзо, быјылгы кычырыштарда олордыҥ тоозы эки јӱстеҥ ажыра болгонын темдектеер керек. Краевед кычырыштарга јилбӱ јаанайт. Айса болзо, јада-тура кычырыштардыҥ кеми, учуры јаанап, эл театрда јаан сценада ӧдӧр аргалу деп айдарга јараар.

Эл библиотекада јуулган алтай, орус укту балдар бир биледий нак болды, Кеп-кийимдерин кийген, кӧдӱриҥилӱ кӱӱн-тапту, орто-ортозында ӧкпӧӧриш те бар эмей, је омок-јардак болдылар. Олорды ончозын В. Самыковтыҥ ӱлгерлери, поэзиязы бириктирди.

Кычырыштардыҥ окылу ачылтазында каланыҥ школдорынаҥ, орто профессионал ӱредӱлӱ заведениелеринеҥ, онойдо ок башка-башка аймактардаҥ келген јайалталарды эл библиотеканыҥ јааныныҥ ордынчызы Марина Алушкина, Госдуманыҥ депутады Родион Букачаковтыҥ болушчызы Петр Попошев уткыды. Культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ «Шуну» деген јайаан ӧмӧлиги (башкараачызы М. Тонов) јуулгандарды Василий Самыковтыҥ «Алкаган сӧс» деген ӱлгери аайынча кожоҥло алкады. Кычырыштарда Василий Тордоевич ле Вера Ивановна Самыковтордыҥ билези эрчимдӱ турушты. Јарлу поэт јуулгандарды тилин, поэзияны сӱӱп, јилбиркеп јӱрзин деп јакыды. Кандый ла ишти кӱӱнзеп бӱдӱригер, эбире ар-бӱткенди, улусты тооп, олорло оморкоп јӱрӱгер деп јакып, ӱлгерлерин кычырды.

Кычырыштар эл библиотеканыҥ ӱч залында ӱч ууламјыла ӧтти. Баштапкы бӧлӱкте 5-8 класстардыҥ ӱренчиктери (эҥ ле кӧп туружаачылар бу бӧлӱкте, 50 кире бала), экинчи бӧлӱкте 9-11 класстардыҥ ӱренчиктери ле орто ӱредӱлӱ заведениелердиҥ ӱренеечилери эрчимдӱ турушты. Кычырыштардыҥ ӱчинчи бӧлӱгинде јашӧскӱрим ле јаан јашту улус болды.

«В. Т. Самыковтыҥ кычырыштарында» орус тилдӱ балдар поэттиҥ ӱлгерлерин алтай тилле, алтай балдар дезе кезикте орус ӱлгерлерди эске кычырганы јарамыкту. Калыктар ортодо чындык најылыктыҥ тазыл-тамыры поэттиҥ айладып айткан сӧстӧринде болгоны јарт кӧрӱлди.

Ӱч бӧлӱкле ӧткӧн кычырыштардыҥ туружаачыларыныҥ эске кычырганын, ӱлгердиҥ тӧс учурын кычыраачыга јарт јетиргенин, сӧстӧрди чын, чокым эдип айдарын окылу жюри баалады. Эске кычырып јаткан кажы ла бала бойыныҥ ич-телекейи, кӧкси, јӱреги ажыра ӱлгерди ӧткӱрип, кайда да поэт, кайда да актер деп айдарга јараар.

Ӱч бӧлӱктиҥ жюрилериниҥ турчылары: јарлу бичиичи Таныспай Шинжин, актер Расул Укачин, туризмниҥ республикан тӧс јеринеҥ бӧлӱктиҥ јааны Дарья Ленских, актер Качканак Багыров, билимчилер Эльвира Чинина, Олеся Иркитова, бичиичи Таукен Яйтынов, режиссер Михаил Кулунаков, Горно-Алтайск каланыҥ депутады Петр Попошев.

«В. Т. Самыковтыҥ кычырыштарыныҥ» кӧдӱриҥилӱ јабылтазында јеҥӱчилдердиҥ ады-јолдоры адалып, дипломдор, кереес сыйлар табыштырылды:

5-8 класстардыҥ ӱренчиктери ортодо:

1-кы јерде – Настя Самойлова;

2-чи јерде – Ксения Танзыкова;

3-чи јерде – Анжелика Семенкина.

Бу бӧлӱкте јилбиркедиштӱ сыйларла Амира Бабрашева, Байана Якпунова, Ижена Тенгерекова, Евгений Есипов, Камилла Тепукова темдектелди.

9-11 класстар ла СУЗ-тар ортодо јеҥӱчилдер:

1-кы јерде – Андрей Ебечеков;

2-чи јерде – Дарья Шрамко;

3-чи јерде – Вера Воронова.

Мында јилбиркедиштӱ сыйлар Ирина Куликовага, Тамара Максимовага, Виктория Ивановага, Настя Бухтуевага, Амаду Кертешевке табыштырылды.

Ӱчинчи бӧлӱктиҥ јеҥӱчилдери:

1-кы јерде – Валентина Ногонова;

2-чи јерде – Нина Кукпеева;

3-чи јерде – Элеонора Яндикова.

Јилбиркедиштӱ сыйларла Ольга Есипова, Светлана Березинцева, Мария Мельникова кайралдаттылар.

Самыковтордыҥ билезиниҥ адынаҥ Вера Ивановна талалык кычырыштарды сӱреен јакшы байрам деп темдектеди. Шак мындый кычырыштар поэзияга јаҥы кӧрӱмле кӧрӧр, јаҥыдаҥ баалаар арга берет деп айтты. Ол Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ В. Т. Самыковтыҥ 80 јажына учурлап ӧткӱрген билим-практикалык конференция, онойдо ок ӧткӧн талалык кычырыштар учун јаан быйанын айтты. Чындап та, бичиичи, поэт В. Самыковты албатызы сӱӱп, оныла оморкоп турганын ӧткӧн кӧдӱриҥилер недеҥ де артык кереледи деп, В. И. Самыкова чокымдады. Ол билезиниҥ адынаҥ Ксюша Танзыковага, Костя Арбанаковко, Элеонора Яндиковага, Галина Костинага, Диана Алушкинага, Артем Вауменге кереес сыйлар табыштырды.

Талалык кычырыштарда 4-чи таҥмалу коррекционный школдыҥ ӱренчиктери, ӱредӱчилери эрчимдӱ туруштылар. Бу школдыҥ 5 ӱренчигине јилбиркедиштӱ сыйлар табыштырылды.

Јуулгандарга Элеонора Хаббибулина «Чейне» (сӧстӧри П. Самыктыҥ, кӱӱзи Б. Шульгинниҥ) деген кожоҥды Ольга Асатрянла, «ЭЛМАР» деп албаты ӧмӧлигиле кожо сыйлады. Јарлу кайчылар Карыш Кергилов, Айдар Чурупов кычырыштардыҥ туружаачыларына кайлап кожоҥдодылар.

VII талалык кычырыштардыҥ спонсорлоры А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музей, П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театр, «Единая Россия» партияныҥ талалык бӧлӱги болды.

Тӧрӧл тилиниҥ кӱӱзи ажыра баланыҥ ӧзӧги чечектеер, ӧзӧр. Энениҥ сӱдиле эмген тилиниҥ, санаа-кӱӱниниҥ, јӱрӱминиҥ бек колбузы ажыра балада ӧскӧ тилдерди ӱренер јарамыкту арга болор. Бойыныҥ тилиниҥ байлыгына тайанып, ӧскӧ тилдерди ӱренерге јеҥил деген шӱӱлтени ӧткӧн кычырыштар јарт кереледи. Ӱредӱчилер, башкараачылар балдарын кӱндий јаркынду поэзия ажыра јарашка, јакшыга таскадып јатканы јарамыкту.

К. ПИЯНТИНОВА