Алтайдын Чолмоны

«Балдар учун ӧмӧ-jӧмӧ»

11.12.2018

Алтай Республикада кенек балдарды иштеер профессиязын талдап аларына эртеледе белетеер иштиҥ ченемели кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинде Горно-Алтайскта ӧткӧн тергеелер ортодогы конференцияда шӱӱжилген.

Ондо тергеебистиҥ бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдарыныҥ, јонјӱрӱмдик ле ӱредӱлик учреждениелериниҥ, јербойында бойы башкарынып  јадар  јаҥдардыҥ,  коммерциялык эмес биригӱлердиҥ ле аргачылыктыҥ чыгартулу улузы, анайда ок Алтайский крайдыҥ ла Новосибирский областьтыҥ кенек балдарла иштеген тӧзӧлмӧлӧриниҥ ишчилери турушкан. Конференцияны республиканыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча, анайда ок ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министерстволоры тӧзӧп ӧткӱрген.

Кенек балдарды иштеер профессиялу болорго эртеледе белетеери јаан учурлу јонјӱрӱмдик сурактардыҥ бирӱзи. Алтай Республиканыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министерствозы ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министерствозыла кожо тергеебисте кенек балдарга профессия талдап аларга  болужар чук иштердиҥ комплексный планын белетеп јӧптӧгӧн. Јӱрӱмниҥ кӱч айалгаларына кирген балдарды јӧмӧӧр кӧмзӧ бу планды јӱрӱмде бӱдӱрерге грант-јӧмӧлтӧ эткен. Јуунда эки јылга бӱдӱрген иштер, олордыҥ турултазы, турган сурактар керегинде куучын ӧткӧн.

Јӱрӱмниҥ уур-кӱч айалгаларына кирген балдарды јӧмӧӧр кӧмзӧниҥ јонјӱрӱмдик ӱлекерлериниҥ департаментиниҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Светлана Ефремова  конференцияныҥ  туружаачыларына уткуулду сӧзинде АР-дыҥ иш ле јонјӱрӱмдик ӧзӱм аайынча министерствозына кӧмзӧниҥ ижин јӧмӧгӧни учун быйанын айткан. «Бистиҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижис – јакшынак јаҥжыгу боло берген – деп, ол темдектеген. – Кенек ле уур-кӱч айалгаларда јаткан балдарды јӧмӧгӧн республикан программаларды, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ бу уулмјыла иштеген тӧс јерлердиҥ ӱлекерлерин бис кожо бӱдӱредис».

Алтай Республика «Балдар учун ӧмӧ-јӧмӧ» деген текшироссиялык форумда јылдыҥ ла турушканын, быјыл дезе «Эрте болуш» деген ууламјыда јеҥӱчил болуп чыкканын Светлана Ефремова куучындаган.

АР-дыҥ парламентиниҥ ӱредӱлик, культура, спорт, јашӧскӱрим политика, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ јааны Вячеслав Уханов уткуулду сӧзинде конференцияда ӧткӧн куучын сӱрекей јаан учурлу керекке – су-кадыгыныҥ айалгазынаҥ улам аргалары кирелӱ балдарга болуш јетирерге јӧмӧлтӧлӱ болорын темдектеген. «Бу суракла бис 2012 јылдаҥ бери турумкай иштеп јадыс, је турган сурактар эмди де ас эмес. Олордыҥ аайына чыгарга бис ӧмӧ-јӧмӧ иштейдис» – деп, депутат ајарган.

Бистиҥ республика ак-јарыкка чыккан балдардыҥ тоозы аайынча Россия Федерацияда јеҥӱчил беш тергеениҥ тоозына киргенин АР-дыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министри Адар Сумин јуунда эткен јетирӱзинде темдектеген.

Республикада тургуза ӧйдӧ 24 248 кенек кижи јуртайт, ол тоодо кенек балдар  – 1159. Мындый балдарлу билелерди јӧмӧӧри, кенек, су-кадыгы келишпестӱ балдарга толо јӱрӱм јӱрерге, иштӱ болорго эрте болуш јетирери  јаҥныҥ ла јондыктыҥ кичеемелинде болгонын ол айткан. Онойдо, Јӱрӱмниҥ уур-кӱч айалгазына кирген балдарды јӧмӧӧр кӧмзӧ кенек балдарга иштеер профессиязын талдап аларга эрте болуш јетирер комплексный планды бӱдӱрерге эки јылга 11 474 муҥ салковой акча чыгарган.  Республиканыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозыла, тергеедеги  јонјӱрӱмдик ле ӱредӱлик учреждениелерле кожо 2017 јылдаҥ бери бӱдӱрип келген иштер керегинде министр кыскарта јетирген. Олор чындап та ас эмес.

Онойдо, кенек ле су-кадыгы келишпестӱ балдарды шиҥдеп, олорго профессия талдап аларга эне-адаларыла, ӱредӱчилерле, эмчилерле ишти тӧзӧӧри, јаткан  ла ӱренген јеринде керектӱ айалгалар тӧзӧӧри, ӱредӱ ӧткӱрери – бирлик ууламјылу иш болуп јат.

2017 јылда Турачак аймакта 14-18 јашту кенек балдарды «полиграфия» деген ишле таныштырар ӱредӱ тӧзӧлгӧн лӧ бого керектӱ јазалдар алылган. Балдарга мында бичиктер, газеттер ле о. ӧ. бичик продукцияны чыгарар ишле таныжар айалгалар тӧзӧлгӧн.

Майма аймакта эл-јонго јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдер башкартуда  «фотограф» деген специальностьло таныштырар ӱредӱ тӧзӧлгӧн. Ондо су-кадыгыныҥ айалгаларынаҥ улам аргалары кирелӱ балдар фото согорго, компьютердиҥ болужыла фотојуруктарын  јазаарга ӱренет. Фотоло колбулу ӧскӧ дӧ специальностьторло таныштыру ӧдӧт. Бу ӱредӱлерге балдар јилбиркеп јӱрет ле алган билгирлериле нӧкӧрлӧриле кӱӱнзеп ӱлежет. Мындый ӱредӱни божоткондордыҥ иштериниҥ фотокӧрӱзи – јаҥыс та балдардыҥ бойына эмес, је эне-адаларга, ӱредӱчилерине сакылталу ла кӧдӱриҥилӱ керек.

Фотографтыҥ ижине ӱреткен јер Улаган аймактыҥ  Балыктујул  јуртыныҥ школында база тӧзӧлгӧн. Ишке керектӱ фотоаппараттарды, фотопринтерди, компьютерди, оныҥ программный јеткилдежин аларга јӧмӧлтӧ акча чыгарылган.

Кенек балдар фотосогоочыныҥ профессиязыла таныжар ӱредӱлерге кӱӱнзеп јӱредилер, не дезе, бу ишти су-кадыгы келишпестӱ кӧп балдар бӱдӱрер аргалу.

Горно-Алтайсктагы М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледж кенек балдарды профессияла таныштырар ӱредӱлӱ керектерде эрчимдӱ туружат. Профессионал ӱредӱниҥ «Аделимпикс» деген кӧрӱ-конкурстарыныҥ тергеедеги јеҥӱчилдери ороон кеминде ӧткӱрген кӧрӱде јеҥӱчил јерге чыгып турганы јуунда айдылган.

Графический дизайнердиҥ специальнозыла таныштырар ӱредӱ Горно-Алтайсктыҥ 10-чы таҥмалу  школында ла су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ балдардыҥ орныктыру республикан тӧс јеринде тӧзӧлгӧн. Компьютерле иштеер дизайнердиҥ ижи балдарга база солун болгонын јӱрӱм кӧргӱзет.

Кош-Агашта В. И. Чаптыновыҥ адыла адалган школдо ло «Коррекционный школ-интернатта» чечектер ӧскӱрер-декоратор деген специальностьло таныжар ӱредӱ тӧзӧлгӧн лӧ ӱренер јер јазалган. Кош-Агаш аймакта бу ӱредӱге јӱрген балдар кандый јараш чечектер ӧскӱрип турганы јуунда оморкодулу айдылган. Улаган аймактыҥ Акташтагы школында балдарды слесарьдыҥ специальнозыла таныштырар мастерской ачылган ла ӱренчиктердиҥ јайаан аргаларын ӧскӱрерине, олорды албаты узаныжыла таныштырар темигӱлерге јаан ајару эдилет.

Алтай Республикада Ӱзеери ӱредӱниҥ тӧс јеринде «Робототехника» деген ууламјыла  ӱредӱ тӧзӧлгӧн. Бу балдардыҥ соныркаган ла кӱӱнзеп јӱрген ӱредӱлериниҥ бирӱзи. Анайда ок кенек балдарды казан азаачыныҥ, штукатур-малярдыҥ  профессиязыла, ӧскӧ дӧ иштерле таныштырар ӱредӱлер тӧзӧлгӧн.

Кенек ле су-кадыгы келишпестӱ балдарды аргачылыктыҥ тӧзӧлгӧлӧриле таныштырар солун таныштыру-ӱредӱлердиҥ ченемели керегинде јуунда база куучын ӧткӧн. Ӱренчиктердиҥ бизнес-ӱлекерлери керегинде экранда кӧргӱскен берилтени јуулган улус јилбиркеп кӧргӧн.

2017 јылда албаты узаныжы деген ууламјыла «Устар» деген кӧрӱ-конкурс ӧткӧн лӧ оныҥ баштапкы бӧлӱгинде 200 кире бала турушкан. Бу ок јылда «Мен профессияда» деген заочный конкурс эки ууламјыла ӧткӧн: баштапкызында  талдап алган профессиязы керегинде куучындаар керек болгон, экинчизинде – билезинде, угында улустыҥ иштеген ижи керегинде јетирӱ эдери («Древо профессий моего рода»).  Бу кӧрӱде анчада ла Кош-Агаш, Турачак, Кӧксуу-Оозы ла Майма аймактардыҥ балдары эрчимдӱ турушкан.

Конференцияда кенек балдарды иштегедий профессияларла таныштырары аайынча иштиҥ ченемели керегинде АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министриниҥ ордынчызы Елена Дадочкина, Горно-Алтайсктагы педколледжтиҥ педагогы  Наталья Волкова, «Абилимпикс» кыймыгуны ӧскӱрери аайынча тергеелик тӧс јердиҥ башкараачызы Татьяна Белецкая, су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ балдардыҥ Алтайский крайдагы орныктыру тӧс јериниҥ директоры Надежда Щигерева ла о. ӧ. улус куучындаган.

Јуунныҥ туружаачылары Алтай Республикада кенек балдарды иштеер профессиязын талдап аларга эртеледе белетеер ишти оноҥ ары кӧндӱктирип апарары аайынча республиканыҥ ӱредӱлик  ле јонјӱрӱмдик учреждениелерине, иштиҥ ле јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ, ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министерстволорына эдилген тӱп-шӱӱлтелерди јӧптӧгӧн.

Мындый конференцияны јылдыҥ сайын ӧткӱрер јӧп јарадылган.

Кенек  ле су-кадыгы келишпестӱ балдардыҥ  иштериниҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде ле корреционный школ-интернатта кӧрӱге чыгарылган иштери конференцияныҥ база бир солун бӧлӱги болгон. Јӱзӱн-башка шылтактардаҥ кенек, су-кадыгы келишпестӱ болуп калган балдарга толо јӱрӱм јӱрер, калыгына, ороонына тузалу улус болор, јайалтазыла телекейди байгызар, ӱренер, ӧзӧр айалгаларды тӧзӧп јеткилдеери – бистиҥ ончобыстыҥ: эне-адалардыҥ, јондыктыҥ ла јаҥныҥ молјулу кереги. Конференцияда ӧткӧн куучынныҥ тӧс учуры бу керегинде болгон.

С. Кыдыева