Алтайдын Чолмоны

Укту-тӧстӱ педагогтор

11.12.2018

Јуукта Чамал аймактыҥ Ӱзнези јуртында орто ӱредӱлӱ школдыҥ 120 јылдыгыла колбой, ого Тозыяковтордыҥ билезиниҥ ады адалган. Укту-тӧстӱ педагогтор Тозыяковтор Ӱзнезидеги школдыҥ ла тергеениҥ ӱредӱлигиниҥ  ӧзӱмине јаан камаанын јетирген.   Тозыяковтордыҥ угы-тӧзиниҥ тӧрт ӱйе улузы ӱредӱчилер. Педагог болуп иштеген текши ӧйи  450 јылды ажып јат. Бу ӧйдиҥ бастыразын ла олор Ӱзнезиниҥ школында иштеген деп айдар арга јок. Тозыяковтордыҥ билезиниҥ ӱредӱчилери областьтыҥ кӧп ӧскӧ школдорында база иштеген.

Ӧткӧн ӧйгӧ баштанып, бис школ керегинде, оныҥ тӧзӧлӧрине ле ӧзӱмине камаанду улус керегинде кӧпти билип аладыс. Бистиҥ школдыҥ тӱӱкилик јолы 1898 јылдаҥ ала башталат: ол јылда Алтайда духовный миссияныҥ ижи башталганыла колбой баштамы школ ачылган.  Јолдо турган Ӱзнези православный школ ачарына эптӱ ле јарамыкту јурт болгон. Школдо јербойыныҥ эл-јоныныҥ балдары ӱренген. Баштапкы ӱредӱчи Иван Тюмаков деп кижи болгон. Ол керегинде  јетирӱ ас: Оностыҥ, Куйумныҥ школдорында иштеген.

Баштапкы ӱредӱчиниҥ быйанду керегин Тозыяковтордыҥ билези улалткан. Ук-тӧстиҥ јааны Федор Сергеевич Тозыяков 1875 јылда чыккан. Бийсктеги катехизаторский училищени божоткон кийнинде Ӱзнезидеги баштамы школдо иштеп баштаган. Бистиҥ школдо узак јылдарга иштеген, сегис бала азыраган.

Школдыҥ туразын Федор Сергеевич тушта бастыра јуртла туткандар.  Ишти Кара-Труктыҥ строительдери Чевалковтор башкарган. Оноҥ озо јурттыҥ улузы сходко јуулып, школ тудар јӧп јараткан ла ада-энелердиҥ комитеди талдалып, старостага Кучин деп кижи јарадылган.  Школдыҥ элбек маалазында ӧскӱрилген маала ашты садып иштеп алган акча-манатка школго керектӱ не-немелер алылган.

Федор Сергеевич школдо иштеп, бастыра ийде-кӱчин, билгирлерин балдарга берген, јаан улусты бичикке ӱредерге база иштеген. Каникулдарда ла отпуск ӧйинде Федор Сергеевич јорыктап, школго ло интернатка керектӱ бичиктер, кӧргӱзӱлӱ материалдар ла ӧскӧ дӧ товарлар экелетен. Бичиктер ле ӱредӱ-кӧргӱзӱлӱ материалдар једишпей турган учун, ол таныктӧсти, ӱлгерлерди, басняларды ла куучындарды бойы чӱмдеген. Тӧрӧӧни Алексей Васильевичле кожо ол бойыныҥ чӱмдемелдериниҥ јуунтызын алтай тилле чыгарган. Ол билим-шиҥжӱ институтта кичеелет.  Искусствовед С. Н. Тарбанакова 1988 јылда «ЗА» газетте бичиген: «20-чи јылдардаҥ ала Туулу Алтайда алтай пьесалар тургузары элбеген, олорды алтай драматург ага-карындаштар Тозыяковтор тургускан».

1937 јылда Ф. С. Тозыяков албатыныҥ ӧштӱзи деп јабарладып аттырткан.  Тозыяковтордыҥ билези бай јаткан деген коп-табыш болгон. Јуртта јаткандарды шылап келерде, чын болгоны јарталган. Билениҥ ээлеми јаан болгон. Онойдо ок эне кижи јурт јаткандарга пол ло кийим јунуп јалданып иштеген. Федор Сергеевич иштеҥ бош ӧйдӧ Бийск-Чамал јолло амырап келгендерди тарткан. Је онойдо иштеп алган акча-манат јаан билени ле азыраарына ӧй болгоны ајаруга алынбаган.

Је бу бурулаштыҥ тӧс шылтагы ӧскӧ болгон болор. Тозыяковтордыҥ билезинде Г. И. Чорос-Гуркин ле ӧскӧ дӧ јарлу улус кӧп болотон. Соҥында бу улус база албатыныҥ ӧштӱлери деп јабарлаткан ла аттырткан. Федор Сергеевич айылынаҥ ыраакта божогон. Оныҥ мӧҥкӱзи ӧскӧ дӧ аттырткандардыҥ мӧҥкӱлери ок чылап,  кайда јуулганы јарт эмес.

Адазыныҥ керегин јаан кызы Нина Федоровна Хощанова улалткан. Оогошто ло оны Улалуныҥ интернадына бергендер. Школдыҥ кийнинде ол педагогический техникумга кирген. Ӱредӱде јакшы једимдери учун ла областьта ӱредӱчилер једишпей турганынаҥ улам, Нина Федоровна ӱредӱзин ӧйинеҥ озо божоткон. Баштапкы ӧйлӧрдӧ Кош-Агаш аймактыҥ школдорында иштеген. Јакшы ижи учун кайралга кӧстӧлгӧн, је адазы репрессияга киргени учун кайрал бербегендер.

Нина Федоровна Ӱзнезиниҥ улузын ӱредерине јаан камаанын јетирген. Јууныҥ ла јууныҥ кийнинде јылдарда ол бистиҥ школдо иштеген. 1941 јылдаҥ ала Ӱзнезиниҥ школы јетијылдык ӱредӱлӱ школ боло берген. Ол ӧйдӧ школдо  192 бала ӱренген.

Јурттыҥ јаан јаштуларыныҥ бирӱзи В. М. Титанаковтыҥ эске алынганынаҥ: «Школ ончолорына јаантайын ачык болгон. Эртен тура бис ӱренгенис, тӱште ле эҥирде јаан улуска болушканыс. Кем јалаҥда, кем окоптор каскан. Ӱренчиктердиҥ школды айландыра  каскан оролоры – ол кейдеҥ табару болзо, коруланатан окоптор ине. Кажы ла јас бис чаалдар отургысканыс.  Эмди школдыҥ јанында калапту 1943 јылда отургызылган терек ӧзӱп јат. Ол терек јаҥыс ла јууныҥ кӱч јылдарын эзедип турган эмес, је анайда ок школ, оныҥ  балдарга килемјилӱ ӱредӱчилери керегинде эзем болуп јат. Бу ончо ишти Нина Федоровна Хощанова баштап ла тӧзӧп ӧткӱрген».

Нина Федоровна тӧртӧн јылга кайда ла иштеерде — областьтыҥ јурт школдорында, педучилищеде, јурт ээлемниҥ техникумында, облонодогы методкабинетте – ол улуска ајарулу болуп, албаты ӱредӱзиниҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген. Соҥында областьта да, оныҥ ыраак тыш та јанында јарлу боло берген С. С. Суразаков, Л. В. Кокышев, С. С. Каташ, Н. А. Штанаков, Н. Ф. Тозыяков, Т. А. Каташ ла кӧп ӧскӧлӧри де оныҥ ӱренчиктери болгон.

Ӱзнезиниҥ баштамы школын божоткон, алтай ла орус кожоҥдордыҥ кожоҥчызы, культураныҥ нерелӱ ишчизи Валерия Заозерова Нина Федоровнаныҥ кызы. Ол Шабалин аймактыҥ Јекјиектеги школында сегис јыл иштеген.

Федор Сергеевичтиҥ бистиҥ школдогы агару керегин улалткан база бир балазы – ол школдыҥ ӧзӱмине база јӧмӧлтӧзин јетирген Николай Федорович. Ол 1923 јылда чыккан, КПСС-тыҥ турчызы, фронтовик, јуучыл јолы Чехословакияга јеткен. Тӧрӧл јерине, айылына 1946 јылда јанган.

Областьтыҥ школдорында ол тӧртӧн бир јыл иштеген. Амыралтага оны бийик кӧдӱрип ӱйдешкендер. Архивтердиҥ документтеринеҥ кӧргӧжин, ол  ӧткӧн чактыҥ 60-чы јылдарында  школдыҥ заведующийи болгон. Николай Федоровичти улуска буурзагы учун јаандар да, јаштар да тыҥ тоогон. Бастыра јанынаҥ билгирлерлӱ, улуска ачык педагог јурттыҥ, аймактыҥ керектеринде эрчимдӱ турушкан.  Качан да кунукпас, омок баянист ӱренчиктериниҥ санаазында ундылбас ис артыскан. Ӱредӱчизиниҥ јайалтазыныҥ шылтузында школ художественный самодеятельностьтыҥ конкурстарында јаантайын јеҥӱчил јерде болуп туратан.

Школ кандый да ӧйдӧ бойыныҥ выпускниктериле јарлу болотон: Таисия Макаровна ла Екатерина Макаровна Тощаковалар, јарлу ботаник Ю. И. Никифоров, Туулу Алтайдыҥ кожоҥчызы Валерия Заозерова ла ӧскӧлӧри де.

Бис укту-тӧстӱ педагог Тозыяковторло  оморкойдыс. Олордыҥ бастыра балдары бистиҥ школдо ӱренген. Арып-чылабас Вера Федоровна бистиҥ школго улайын келип барат. Тозыяковтордыҥ  билези мындый улу ла јарлу улусла колбулу болгон. Ол тоодо Г. И. Чорос-Гуркинле. Гуркинниҥ кожо чыкканы Степан Иванович Ӱзнезиде школдоҥ ыраак јокто јаткан. Јарлу этнограф А. В. Анохин,  билимчи Л. П. Потапов, бичиичи, Чуйдыҥ јолыныҥ ӱлекериниҥ авторы В. Шишков Тозыяковтордо база улайын токтогон.

Федор Сергеевичтиҥ кызы, Вера Федоровна, тургуза ӧйдӧ Тозыяковтордыҥ музей-туразыныҥ эҥ баштапкы ишчизи, коручылы болуп јат.  Бу музей школдо 2006 јылдыҥ кочкор айында ачылган. Вера Федоровнаныҥ јууган материалдары јӱк јурттыҥ ла школдыҥ тӱӱкизин орныктырарында болушту эмес, је онойдо ок ӧзӱп јаткан ӱйелерди тӧрӧлчи кӱӱн-тапка таскадарында јаан камаанду.

Ӱзнезиниҥ школында башка-башка јылдарда ӧскӧ дӧ кӧп ӱредӱчилер Тозыяковтордыҥ агару керегин – јаш ӱйелерди ӱредерин ле таскадарын – каруулу улалткан. Таисья Евгеньевна Параева 1937 јылда Ойротский педрабфакты божоткон. Оныҥ ижиниҥ шылтузында школдыҥ материально-технический айалгазы јаранган, ӱредӱлӱ-таскадулу иш јакшы кеминде ӧткӱрилген.  50-чи јылдарда баштамы школдыҥ заведующийлери болуп Т. С. Селезнева, З. Н. Матыцина иштегендер. Ол јылдардыҥ периодикалык чыгармаларында јарлалган статьяларда школдыҥ ижине јакшы баа берилген, онойдо ок школдыҥ јанында ӱренчиктер аламаларлу сад отургыскан деп бичилгени солун. Педучилище божоткон Г. В. Свирина 1967 јылдаҥ ала школдо баштамы класстарды ӱреткен. 47 јыл иштеп, бу јайалталу педагог «Албаты ӱредӱзиниҥ отличниги» деп кӱндӱлӱ атла адаткан.

1983 јылдаҥ ала школ сегисјылдык ӱредӱлӱ боло берген. Баштапкы директоры ӱредӱзиле тӱӱкичи В. К. Капчикаев болгон. Совхозтыҥ болужыла ӱредӱчилер, ӱренчиктер, јуртјаткандар школдыҥ туразын бир јылга ла элбеде туткандар. Оныҥ кийнинеҥ Ӱзнезиниҥ ӱренчиктери коштой турган Онос, Чопош ло Эликманар јурттарда  ӱренерин токтоткон. Школдыҥ ӱредӱ-кӧргӱзӱлӱ материалдарла јепселгени јаранып, ӱредӱниҥ ле таскамал иштиҥ чыҥдыйы бийиктеген. 1983 јылдаҥ ала школго Галина Дмитриевна ла Николай Викторович Кадыдаковтор, Ирина Романовна ла Сергей Дмитриевич Ветровтор  иштеп келген ле узак јылдарга иштеген. Галина Дмитриевна эмдиге иштеп туру.

1988 јылда директордыҥ ижин орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Н. А. Марлужокова бӱдӱрип баштаган. Бу ӧйдӧ школдо маала ажын кичеер јер, ашкана тудулган. Географияныҥ ӱредӱчизи В. Н. Богустаев база директор болуп, школдыҥ ӧзӱмине камаанын јетирген.

1996 јылда Ӱзнезиниҥ школы орто текши ӱредӱлӱ школ боло берген. Директорына С. Ю. Бочкарева тудулган. Ӱзнезиниҥ балдары орто ӱредӱни тӧрӧл школында алар аргалу боло берген. Школго јаба актовый зал  ла ашкана тудулган, јаҥы кабинеттер ачылган. 2007 јылда школго балдардыҥ  «Березка» садиги кожулган.

Тургуза ӧйдӧ школдыҥ директоры јиит ӱредӱчи А. В. Буханцов. Школдо он алты педагог иштейт. Олор ӱредӱниҥ јаҥы технологияларын тузаланып иштейт. Школды божоткондор ороонныҥ кӧп вузтарында ӱренген ле ӱренет.  Онойдо ок  выпускниктерис тергеениҥ де, текши ороонныҥ да ӧзӱмине ак-чек иштеп турулар.

С. БОЧКАРЕВА,

школдо Тозыяковтордыҥ билезиниҥ адыла адалган музейдиҥ јааны