Алтайдын Чолмоны

Тил кунураганында калык бурулу

14.12.2018

Тӧрӧл тилистиҥ сурактарына учурлалган бичимелдер «Алтайдыҥ Чолмоны» газедисте улай ла чыгып турганы сӱреен jакшы. Jе jаҥыс бир коомойы –улус газетке бичитпей турганы. Шак бу шылтактаҥ улам кӧп улус газедин, ондо јарлалып турган бичимелдерди кычырбай jат. Бис «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттеҥ республиканыҥ аймактарыныҥ, калыктыҥ ӧрӧ ӧзӱминиҥ курч сурактарын, кӧп-кӧп тузалу солун-собурды кычырадыс. Бичидип алзаҥ, айылыҥа айылчы келгендий билдирер. Газетсалгышты улай аjаруда тударыҥ, газет келзе ле, кычырарга меҥдеп, колго аларыҥ.

Тӧрӧл тилис керегинде курч сурактар кӧдӱрилип турарда, мен бойымныҥ шӱӱлтелеримди бичиир деп санандым. Эмдиги ӧйдӧ ончо јаан-јаштыҥ тузаланып турган компьютердиҥ, телефонныҥ, телевизордыҥ бары jакшы. Је экинчи јанынаҥ алза, оныҥ салтары база бар. Анчада ла бойыныҥ тӧрӧл jерин, тӧрӧл тилин, чӱм-jаҥын, культуразын тообой, баалабай, мензинбей jӱрген улуска бу jаан тӱбек. Эмдиги ӧйдиҥ аргалары бийик техника-эдимдердиҥ абына там ла тереҥжиде кирип, кӧмӱлип, учы-учында алтай тилин ундыган, «мен кандый укту кижи, мениҥ калыгым кандый уктаҥ?» деген суракка алдыртып, jардыҥ кырында турганын оҥдоор керек.

Тӧрӧл тилге ӱредери керегинде jасакла колбой, РФ-тыҥ президенти калыктар тӧрӧл тилдерине ӱренери ле олорды чеберлеери аайынча фондты тӧзӧӧри керегинде jакаанга кол салганы jакшы керек. Бу сурак јаҥныҥ аjарузында jаантайын турат. Jаҥыс ла кажы ла калык тӧрӧл тилин корыырына, ӧскӱрерине чырмайып jӱрери артып јат.

Бистиҥ Алтайдаҥ чыгып, бу ла Казахстанныҥ jерине барзаҥ, калыгы бойыныҥ тилиле куучындажып jат. Кезик jерлерде бойыҥныҥ тӧрӧл тилиҥле куучындабазаҥ, кижини кыjыктап та турар кылыкка туштаарыҥ. Мынызы тӧрӧлчи кӱӱн-санаа, таскамал ӧзӧк-тамырга тереҥ шиҥгенин недеҥ де артык кӧргӱзет. Је бистиҥ алтай калыкта бу таскамал иштер кезиктей уйан болуп турганы ачымчылу.

Тӧрӧл тилис jоголбозына, уктар ӱзӱлбезине, калык адын аданып jӱрерине, тӧрӧлчи кӱӱнди ойгозорына эҥ ле баштапкы jерде турган ӱредӱ-таскамал иш биледеҥ башталар керек.

Ӧдӱп јаткан јылда Кош-Агаш аймакта бу мындый курч сурактардыҥ шылтагыныҥ аайына чыгар амадула алтай тилдиҥ билим-практикалык конференциязын ӧткӱрерге белетенгенис. Школдорго, балдардыҥ садында jӱрген болчомдордыҥ эне-адаларына анкеталар ӱлелген. Бӱгӱнги кӱнде jурттардагы школдордо балдардыҥ тоозы да ас болуптыр. 5-11 класстарга ла балдардыҥ садына 1125 анкета таркадылган болгон. Анкеталарда, темдектезе, мындый сурактар тургузылган: балала айылда кандый тилле куучындажып турган, алтай тилдиҥ ӧзӱми кандый айалгада: jоголып jаткан ба, оныҥ шылтагы неде, ӧрӧ ӧзӱми бийик кеминде болзо, онызын недеҥ кӧрӱп, темдектеп туругар, нени кӱӱнзеп турганы, јуун-кӧдӱриҥилер алтай тилле ӧткӱрилип турган ба ла о. ӧ.

Эмди бу сурактардыҥ уч-турултазын чыгарып кӧрӧр болзо, улустыҥ кӧп сабазы алтай тилис jоголорына jедип барааткан деп темдектеп jат. Ол неле колбулу дегежин, улус балдар телевизордоҥ «Карусель» программаны, jӱзӱн-башка мультфильмдерди кӧрӱп, тӧрӧл тилдерин ундып jатканын темдектейдилер. Айлыгарда кандый тилле куучындажып турганар деген суракка кӧп сабазы «алтайлап, је балабыс орустап куучындайт» деп каруу берген. Бу анкеталардыҥ карууларын кычырып, тереҥ санааркашка келбестиҥ аргазы jок. Ӱренчиктер алтай тилистиҥ jоголып барааткан айалгазын сезип jат.

Алтай тилине ӱренип, балдар школдо алган ӱредӱнеҥ ӧскӧ, jӱзӱн тоолу темаларга учурлалган jилбилӱ туштажулар, кӱрее-куучындар ӧткӱрилип турзын деген кӱӱнземелдерин jетирет. Кӧп саба учуралдарда алтай бичиичи-поэттеристи, чӱм-jаҥжыгуларды, калыгыныҥ тӱӱкизин билер кӱӱндӱлерин темдектеп салгандар.

Онойдо ок белетеништӱ иш ӧйинде балдардыҥ садигиниҥ таскадаачыларыла куучын-эрмек база ӧткӱрилген. Таскадаачылардыҥ санаа-шӱӱлтелерин база аjаруга алып, видеоматериалдар согулган болгон. Олордыҥ айдыжыла болзо, садикке болчомдор орустаганча келгилеп jат. Алтай тилин оҥдобос, билбеске шыку. Болчомдорды калыгыстыҥ jаҥжыккан таскамалына ӱредерге, таскадаачыларга кӱчке келижет. Темдектезе, орус тилдӱ балдарды алтай тилге ӱреткендий айалга болуп jат. Балдар билезинде ого jӱк не-немениҥ ады-jолын билерине керектӱ таскамалды алган болзо деген кӱӱн-санаа артат. Кезик балдардаҥ «ада-энеҥниҥ ады кем» деп сураза, кем керегинде сурап турганын оҥдогылабас… Нениҥ учун дезе «папа», «мама» деп ӱренип калганда. Байа «тайэне, тайда, улда, jаане» деген сӧстӧрди канай ла адагылап турганы бар. Мыны угуп, санааркашка келбейдеер бе, кару јерлештерим? Ӱредӱ бир кижинеҥ экинчи кижиге, калыктаҥ калыкка, ӱйенеҥ ӱйеге улалып барарын оҥдоп jӱреликтер. «Је мениҥ айтканымнаҥ ол канайып та калбас» деген санааны токтодор керек.

Кичинек болчомдордыҥ садында орус тилле куучындашсын деген јакару болуп турганы база јарталган. Чын, ӧскӧ укту балдар бар болзо, онызы јазымы јогынаҥ ондый болор учурлу. Бир ле темдек. Бу ла белетеништӱ ишле јӱреле, садиктердиҥ бирӱзинде ӧткӧн байрам-утренникте болорго келишкен. Болчомдор Ӱй улустыҥ телекейлик байрамыла колбой энелерге учурлалган ойынын кӧргӱскен. Балдарга орус тилле тӧртjолдык ӱлгерлер ӱреткен болуптыр. Балдардаҥ байа јолдыктарды јӱк арайдаҥ да, јакшы да айтканы болды. Јуулган энелер ончозы су-алтай улус. Бойыстыҥ энелериске учурлап, су-алтай тилле чӱмдеген ӱлгерлер, јолдыктар толо эмес пе? Балдарды олорды оогоштоҥ ала айттыртып таскатпаза, качан таскадар деген санаа болды. Мындый суракла таскадаачыга баштандым. Ол меге: «Балдарла ӧткӱрилетен кӧдӱриҥилер ончозы орус тилле ӧткӱрилер учурлу» – деп каруузын јандырды. Ончо кӧдӱриҥилер орус тилле болзын деген jакару арай jастыра болбой. Бу сурак база лапту сананып кӧргӧдий сурак. Кезик таскадаачыларга мындый айалга jарабай турганын база айдышты.

Бу ончо кӱйбӱреген оору сурактарды чыгара айдып, једикпестерди јоголтып, ишти-тошты улалтар керек деген санаа болды. Аймактагы алтай тилдиҥ ӱредӱчилеринде аайы-бажына чыгатан сурактар база бар болуптыр. Темдектезе, алтай тилдиҥ кабинеттеринде техоборудованиелери jок ло о. ӧ. Jе оноҥ бу белетеништӱ иш тегин-калас болуп калды. Белетелген билим-практикалык конференцияны ӧткӱрерин токтодып салганы кайкамчылу болды.

Текшилей алза, чындап та, тӧрӧл тилле балдарга учурлалган мультфильмдер, кыскачак кинолор, ойын-соотту программалар, jӱзӱн-башка бичиктер jайым эфирге чыгарылбай турганы чын. Недеҥ улам, шылтагы кайда? Је база ла, байла, акча-манаттыҥ келишпей турганы. Алтай тилисле колбулу оору сурактардыҥ аайына чыгарга, кӧп акча-манат керек. Темдектезе, ол ло К. Э. Тепуковто болчомдорго тузалу jӱзӱн-башка бичиктерди чыгарар аргазы бар. Бу кижиниҥ ижи-тожын jаҥыс ла акча-манатла jӧмӧӧр керек. Алдында чыгып турган «Солоҥы» журнал кандый jакшы болгон эди. Калыгыныҥ культуразын, тилин кичееп jӱрген улусты jӧмӧӧр керек. Мындый jӧмӧлтӧни республикабыстыҥ башчыларынаҥ сакыбаза, кемнеҥ сакыыр. Бичиктерди тоолу-чотту ла эдип чыгарбай, элбеде, кӧптӧдӧ чыгарар керек деп сананадым.

Тили кунураганы — калыктыҥ бойынаҥ камаанду. Шылтагы албатыныҥ ӧзӧги куру болуп баратканында деп сананадым. Эл-јонныҥ кӱниҥги оору сурактары: иштеер ижи jок, канайып азыранар, ас-мас ишjалыҥды алзаҥ, неге де јеттиргизип болбозыҥ. Ӱзеери ал-камык кредиттер кайда. Шак ла мындый шылтактардаҥ улам бала биледе аjару jок ӧзӱп jат. Турултазы — алтай тилиниҥ сӧсколбуларын аайлабас, алтай тилиле кӧнӱ куучындап болбос, не-немениҥ ады-jолын чокым, јакшы билбес. Айбыны да, иш-тош то эдип билбес балдар чыдап jат. Ол ло компьютерге ле телефонго кӧрӱп отурганча, кудайдыҥ кӱни ӧдӱп jат. Бичик те кычырбай jадыс. Јурт јерлерде jаткан улустыҥ кезиги мал-аш тутпай jат. Улус бой-бойыла jакшы куучын-эрмегиле де ӱлешпес, куучындашпас. Бу ончозы кижиликтиҥ jӱрӱминде калыктыҥ культуразын, тилин, ӧзӱмин, бар-јогын аҥылаган керектӱ ле тузалу темдектер ине.

Айдарга турганым — алтай укту кажы ла кижи бойын бойы таскадар керек. Jаан кижи бол, бала бол, биледе болзын, тили jок калык ол калык эмес деген оҥдомолды кӧгӱс-ойго салып jӱрер учурлу. «Тӧрӧл тилимди билбезем, мен кем?» деген суракты бойыныҥ алдына тургузар керек. Оныҥ кийнинде каруузын «Мен алтай кижи!» деп јандырып, бу сӧстиҥ учурын бийик кӧдӱрип jӱрерине тузалу ишти кажыбыс ла бӱдӱрер учурлу.

Кезикте jамыда отурган улустаҥ болуш болбой турганы ачымчылу. Кайда да jӱрзе, кандый да jамыда иштезе, кижи кӱӱндӱ болуп, бойыныҥ тазыл-тамырын сананып, угын-тӧзин ундыбагадый. Тилиҥди билзеҥ, кандый да талада јӱрзеҥ, тӱрк албатылардыҥ тилин оҥдоп, ачык-јарык куучындажып jӱрериҥ. Је энениҥ сӱдиле эт-канга jайылган ару тилин билбезе, ӧскӧ калыктыҥ тилин оҥдооры анда ла турзын.

Л. ТАЛКЫБАЕВА