Алтайдын Чолмоны

Jолым ачкан ӱредӱчим

18.12.2018

Јӱрӱмим, ижим калас эмес.

Јӱрӱмге олорды баштап салгамда,

Јӱрегим мениҥ сыс та билбес,

Эткен ижим тузалу турганда.

Ј. Кыдыев

 

Кӱс. Оҥдой аймакта Кайыҥчыда бу киреде ар-бӱткен сӱреен јараш. Јурттыҥ јаныла агып турган Кадын суу бу ӧйдӧ ӧҥи — чап-чаҥкыр. Айландыра турган кырлар јӱзӱн ӧҥлӧ бӱркелген.

Удабас ла школдыҥ ӧйи башталар. Ӱренчиктердиҥ калганчы ойын-јыргалдары.

Оҥдой јаар эне-адалардыҥ јорыктаары кӧптӧй берди. Балдарына тетрадьтар, бичиктер, кеп-кийим, тон-ӧдӱк алар керек. Мениҥ де энем та кайдаҥ акчаны таап, меге платьени, ӧдӱкти, тонды, тетрадьтарды, бичиктерди садып экелген.

Бир кӱн јуртта јаҥы ӱредӱлӱ јылга јаҥы ӱредӱчи келип јат деп солун табыш угулган. Бу солунды угуп, бис, ӱренчиктер, јӱректерис типилдеп, јаҥы ӱредӱчини энчикпей сакып турдыс.

Энем картошко кайнадала, јаҥы ла чыгарып аларда, эжик ачылып, бистиҥ турадӧӧн коо сынду, чачы быјыраш, кеберкек чырайлу уул кире конды. Бисле јакшылажып: «Мен Юрий Михайлович Кыдыев, слердиҥ школго ӱредӱчи болуп иштеерге келдим» — деп айтты.

Энем кирип келген кижиге чеген урды. Јолдоҥ суузап калган болбой, ол чегенди бир ле тынышла ичип ийди. Оныҥ кийнинде столго отурып, картошколо ажанып, энеме кайда ӧскӧн-чыдаганын, кайда ӱренгенин куучындады.

Ӱредӱчи кижиниҥ чеген ичкени, картошко јигени мени тыҥ кайкатты. Мениҥ санаамла болзо, олор аҥылу курсак јип турган.

Ӱредӱчи чайлайла чыга берерде, Юляда амыр јок эмей. Чыга јӱгӱрип, нӧкӧрлӧримди јууй тартып, кӧргӧнимди-укканымды јетирдим.

Ӱредӱлӱ јылдыҥ баштапкы кӱни. Кече эҥирде энем платьемди белетеп, илип койгон. Сумканыҥ ордына — бӧс баштык. Ондо — тетрадьтар, ручка, бичиктер, чернильница.

Мен тӧртинчи класстыҥ ӱренчиги. Эртен тура мени ойгозорго энемниҥ колы тийгелекте, мен јӱрексиреген тура јӱгӱрип, чала-была чайлап, школ јаар јӱгӱрдим. Мен эҥ ле озо келгем деп санангам, је мени озологон ӱренчиктер мында турды.

Удабай, јараш кийинип алган јаҥы ӱредӱчи школго келди. Кӱзӱҥини шыҥырадып ийерде, бис класска кирдис. Ӱредӱчи бисле таныжып, «адым — Юрий Михайлович» деп айтты. Онойып баштапкы кӱнде ӱредӱчибисле таныштыс.

Юрий Михайловичтиҥ «Мениҥ ижим» деген ӱлгерин кычырзаҥ, школго барган ӧйиҥ кӧзиҥниҥ алдына јарт кӧрӱне берер.

Мениҥ ижимди

Иштеп болорыҥ ба?

Эрјине тӱжӱмди

Бу иштеҥ јууп

Сен аларыҥ ба?

Атрайган мажакту

Аш эмес јалаҥда,

Чур-чуманак табышту

Балдар мениҥ алдымда.

Кӧстӧри јылдыстый

Кӧӧркийлер отурат.

Каткырып ийзеҥ,

Ол јылдыстар

Чагылып кӱйер.

Канча ӱренчик —

Анча јаҥ-кылык.

Ончозын ла билер,

Оҥдоор керек.

Столдыҥ ӱстинде

Кучак дневниктер,

Кӧп тетрадьтар…

Олор тирӱ балдар,

Олордыҥ јӱзи

Ижиҥниҥ кӱскӱзи.

Ӱредӱчиниҥ ижи

Ӱзӱги јок бедирениш,

Јаҥыны табары,

Јартап айдары…

Тӱни-тӱжи кӱјӱрениш,

Сананыш, јураныш.

Бу ӱредӱлӱ 1955 јыл Юрий Михайловичтиҥ баштапкы ла катап ӱредӱчиниҥ ижин бӱдӱрип турган јылы болуптыр. Айдарда, бис — оныҥ баштапкы ӱренчиктери. Тӧртинчи класста бис ӱч ле бала ӱренгенис:  Юля Бузыкина (мен), Сергей Ойынчинов, Зоя Тантыбарова.

Мен баштапкы класстаҥ ала јакшы ӱредӱмле аҥылангам. Је Юрий Михайлович ӱредип баштаарда, «бештерим» јабызай тӱшти. Бу оныҥ ӱредӱге некелтези бийик болгонын керелейт.

Педучилищениҥ кийнинеҥ јаҥы ла иштеп келген ӱредӱчи бисле сӱреен јилбилӱ кандый ла кӧдӱриҥилер ӧткӱретен: экскурсиялар, маргаандар, кычырыштар ла о.ӧ.

Юрий Михайлович мени санитар эдип кӧстӧгӧн. Балдардыҥ кулагын, мойнын, тырмагын шиҥдеп, тетрадька кызыл ла кара карандаштарла темдектеп туратам. Бойым санитар кижи арудаҥ ару болор керек деп, кулагымды арай ла ойбой јунуп, колымды самыҥдап, тырмакка ӧзӧргӧ бербей туратам. Меге ӧскӧ балдарга јозок кӧргӱзер керек ине.

Математиканыҥ урогында «Дроби» деген тема јартаган.  Оныҥ јартаганын мен чек оҥдободым. Ӱредӱчи теманы јартайла, ӱренчиктер оҥдогон бо, јок по деп, кажыбысты ла сурап баштаган. Озо ло Сергейди сурады, ол јартап айдып болбоды. Ӱредӱчи ачынып, оныҥ маҥдайына крест тургусты, оноҥ Зояныҥ — маҥдайда база ла крест.  Учында,  ижемјилӱ, мени сурады. Мениҥ јартаганым, каруум мындый болды: ӱстинде бир тоо, алдында бир тоо, ортозында чийӱ. Ол тоо канайда ондый болуп турган деерде, јартап айдып болбодым. Маҥдайымда — база крест.

Јылдар ӧдӱп, бойым ӱредӱчи болуп иштеп турала, Шашыкманныҥ школына кирип, Юрий Михайловичке јолыгып, куучындашканыс. Кайыҥчыда иштегенин эске аларда,  «Слер «Дробь» деп теманы ол тушта нениҥ учун наглядный пособие јок ӧткӱргенеер» деп айдарымда, ол сӱреен кайкаган эди. «Ол сениҥ санааҥда артып калган ба?» — деп  сурады. «Эйе. Картошконы урокко экелеле, јара-јара кезип јартаган болзоор, ол тушта ончобыс аайлаар эдис» — дедим. «Айтканыҥ чын, јаманымды ташта» — деп айтты. «Је слер эмди талдама ӱредӱчилердиҥ тоозына кирип јадаар. Слердеҥ тем алып, мен база ӱредӱчиниҥ јолын талдап алдым» — деп, куучынысты тӱгескен эдис.

Кайыҥчыда тӧртинчи классты божодып јадарыста, ӱредӱчи бистиҥ кайдаар ӱренип барарысты сурады. Мен национальный школго дееримде, Юрий Михайлович мениле таҥынаҥ математикала, орус тилле уроктор ӧткӱрген. Оныҥ болужыла мен национальный школго кирип алгам.

Јакшы ӱредӱчиге туштап, јӱрӱмимниҥ јолын ачканы учун Юрий Михайлович Кыдывке јаан быйанду јӱредим.

Ӱредӱчимниҥ баштапкы сӱӱжин де кӧзимле кӧрдим. Бистиҥ јуртта Нюра Тантыбарова деп кыс болгон. Кеберкек чырайлу, јобош кылыкту, иштеҥкей кыс. Ол кыска бистиҥ ӱредӱчибис кӧзин салып, сӱӱген. Эҥирде Нюрала кожо араай базып, куучындажып турганын Нюраныҥ сыйны Зоя ла мен јажынып, туйказынаҥ кӧрӱп турганыс санаама кирет. Бу јуукта Юрий Михайловичтиҥ «Јайгы эҥирде» деп ӱлгерин кычырала, олор экӱниҥ јараш сӱӱжине келижип јат деп санандым.

Јайгы эҥирде јалаҥда

Соотоп экӱ јӱргенис,

Ӧксӧп келген толун айга

Унчугушпай кӧргӧнис.

 

Тӱнде јалаҥныҥ ээзи мен,

Јодро берзеҥ, јелбеген!—

Колыҥды сунып айдатаҥ,

Кокырлап сен туратаҥ.

 

Айдыҥ јаркынын тудала,

Мӧҥӱн јӱстӱк эдетем.

Кӧзиҥе чике кӧрӧлӧ,

Белек эдип беретем.

 

Јыды јараш чечектерди

Талдап бис ӱзетенис.

Ол чечекте кӱнниҥ чогы,

Јер-энениҥ эркези.

 

Јӱрегисте ырыс чеги,

Јӱс амадулар кӱӱзи.

Ундылбас ондый эҥирлер,

Ыраак кару ол јылдар.

 

Баштапкы сӱӱжи јараш ла јаркынду болгон. Јиит јап-јакшынак Анна Егоровна Тантыбарова деп кыска туштаган. Эш-нӧкӧри јӱрӱминде бек тайак болгон. Олор экӱ ырысту јурт тӧзӧп, камыскан оды ӧчпӧй, јаркынду кӱйген. Билелик очогыныҥ јылузында эрке кызы Анжелика ӧскӧн, барказын да колго алып эркелеткен.

Кызы адазы керегинде «јӱрӱмде адам ачык-јарык, сагышту, јалакай, айылда улузына кару, улусты ылгабас кижи болгон» деп јылу сӧстӧр бичийт.

Ӧскӱс ӧскӧн кижи, байла, јӱреги јалакай, јымжак, буурзак, бастыра ла улусты ачык санаалу болзын деп амадаган болор. Оныҥ «Эртен турадаҥ ала» деген ӱлгери ак санаага, улуска учурлалган.

Эртен турадаҥ ала, улус,

Эптӱ-нак, јалакай болугар.

Ачынышпагар, арчашпагар,

Ачык-јарык кӱӱндӱ јӱригер.

Эрӱ чырайлу барыгар ишке,

Эптӱ-јакшы кӧрӱгер кижиге,

Бийик кӱӱндӱ бӱдӱреер ижерди,

Бийик тутпагар качан да бойоорды.

Ол тушта санаа-кӱӱнигер

Бӱткӱл кӱнге јарык јӱрер.

Эбире улус, эткен ижигер

Слерге недеҥ де кару билдирер.

Кару ӱредӱчим ӱренчиктерине карузып, кӧрӱш-таныштарына кӱчи јеткенче болужып, Алтайын сӱӱп, ак-јарыкта сӱӱнип јӱрген. Онызын бичиичиниҥ бу ӱлгери лапту керелейт.

Чалынду јалаҥла

Эртен тура тӧрӧл јериме

Эрте туруп базарга сӱӱйдим.

Ончозын сезедим јӱрегимле,

Эбире ајыктап сӱӱнедим.

Ӱредӱчим Юрий Михайлович Кыдыевтиҥ чыкканынаҥ ала 85 јылдыгында ады-јолын эзедип, оныҥ билезине су-кадык, ырыс, от-очогы бек турзын деп кӱӱнзейдим.

Ю. САКАШЕВА, РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи, баштапкы ӱренчиги