Алтайдын Чолмоны

Ороонныҥ ийде-кӱчи – jурттарда

18.12.2018

—Јондык биригӱлердиҥ ижин эрчимделтерине ӱзеери 4 миллиард салковой акча чыгарылар ла јурт јерлердиҥ ӧзӱмине ајаруны тыҥыдарыс — деп, РФ-тыҥ президентиниҥ айткан сӧстӧри келер 2019 јылда бӱдӱретен тӧс иштердиҥ бирӱзи болотонын эл-јон до, јаҥда отурган јамылулар да чокым-јарт оҥдогон болор. Бу сӧстӧрди Владимир Путин Россия Федерацияныҥ Јондык палатазыныҥ јылдыҥ ла ӧткӱрилип турган форумында айткан кийнинде, тӧс телеканалдар ла газеттердиҥ редакциялары тургуза ла ороонго јарлап ийген. Нениҥ учун бу сурактар ајаруда?

Калганчы беш јылдыҥ туркунына Вологодский областьта  эки  муҥга  шыдар јурттар јоголып калган.  Јашӧскӱрим деремнеге кайра бурылбай јат. Шылтагы јарт: јуртта иш јок, эмдиги ӧйдиҥ некелтелеринеҥ болгой, ӱренер школ до, балдардыҥ торныгар туразы да, эм-тус алатан аптека да иштебейт. Арткан улус – карган-тижеҥдер. Ороондо андый областьтар, тергеелер кӧп болгоны форумда јарталган. Ыраада барбай, бу ла коштой јаткан Алтай крайды алалы. Јурттардыҥ орто јадыныныҥ кеми тогузонынчы јылдарла тӱҥейлеш: јаҥыртулар јок, чеден-кажаан эскирген, туралар јантыйган, арткан улус – каргандар. Орто јаштулар ла јашӧскӱрим Барнаулда шаалган. Анда — иш, ӧзӱм, јӱрӱм. Меге, Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ турчызына, бу айалганы угарга, чындап та, кайкамчылу болгон.  Оныҥ учун јайым микрофонло тузаланып, бистиҥ тергее керегинде, јартап айтса, јурт јерлердиҥ айалгазын кыскарта куучындаарга келишти. Темдек эдип, тӧрт јыл кайра тӧзӧлгӧн Чуй-Оозы керегинде јетирӱмди отурган улус кайкап укты. Текши Арасей ичиндеги кичинек республикада јурт тӧзӧлӧр аргазы јок болгонын јартаарга, форумныҥ туружаачылары тыҥ ченешкен. Је Интернетке быйаным: ончолоры анаҥ кӧргӧн кийнинде токынадылар.

Јурт јерде эмдиги ӧйдиҥ некелтелери, јеткилдештери болзо, јашӧскӱрим кайра јанар деген сӱмени, бис, Сибирьдеҥ барган туружаачылар, тыҥ ла јарадып укпадыс. Бӱгӱнги кӱнде тергеебистиҥ деремнелеринде Интернет ле сотовый колбу ӧткӱрилген. Јурт јерде јииттер мал-аш азырап, јуртээлемдик ууламјыла једимдӱ иштеп турганы керегинде база айдарга келишти.

Президенттиҥ баштанузы аайынча иш-керектерди  эзенде бӱдӱрерине кӧп саба тергеелер белен эмес болгонын бу форум јарт кӧргӱскен. Оныҥ да учун туштажуныҥ ээлери сӧсти талалардаҥ келген туружаачыларга берген. Талалардыҥ  ӧзӱмин шиҥдеери аайынча Москвадагы институттыҥ smart-јурт деген ӱлекер-проегин јуулган улус ондо ло токтодып, мындый тренд Москвадагы аргалу-чакту олигархтардыҥ Барвиха деген районына јараар деп бир ӱнле айдышты.

Президенттиҥ баштанузын канайда оҥдоор керек деген суракка форумныҥ федерал эксперттери бир канча шӱӱлтелер айткан. Баштапкызында, јаан калаларда улус бадышпай јат. Олор јаҥыс ла иштеп турган эмес, је анайда ок тузаланаачылар болгонын ундыбайлы. Айдарда, курсак-тамакты да, кийим-тудумды да кӧптӧдӧ белетеерге келижет.  Мынаҥ улам курсактыҥ чыҥдыйы јабыс, «тӱрген-тӱкей» белетелген фаст-фудтары садылат. Олордыҥ каршузы су-кадыкка кандыйын айтпаза торт.

Экинчизинде, пластик болуштоптордыҥ, целлофан пакеттердиҥ тоозы база кӧптӧгӧн. Олордыҥ ар-бӱткенге јетирип турган каршузы оноҥ јаан. Бӱгӱнги кӱнде јӱк ле Подмосковьеде јылына 10 миллион тонна сӱрее-чӧп јуулып турганын темдектеп салайын. Олорды јоголторы аайынча сурак-тартыжу 15 јылга јууктай берди, је ороон сӱрее-чӧпкӧ там ла там кӧмӱлери улалганча. Курч турган сурактыҥ аайына чыгарына сӱрее-чӧп ӧртӧӧр лӧ ылгаштырып собырар кандый да заводтор болужып, кӱчи јетпес.

Су-кадыкты корыыры, анайда ок ар-бӱткенди чеберлеп алары јанынаҥ сок јаҥыс арга — јурт јерлерди орныктырары болуп јат. Нениҥ учун? Нениҥ учун дезе јуртта кижи бойы маала ажын отургызып јиир, мал-аш ӧскӱрер, уйдыҥ сӱдин саап ичер, ӧлӧҥ эдип иштенер, кичӱ ле орто аргачылыкты јуртээлемдик ууламјыла орныктырар. Јаҥыс сӧслӧ айтса, чыҥдыйы бийик курсак-тамак ла эдимдер белетелип, эдилип башталар. Је мында ойто ло бир сурак тура берет. Јербойында бойы башкарынар администрациялар бу ишти 131-чи таҥмалу федерал јасак аайынча билгир ле тӱрген апарып болбойдылар. Айдарда, јондык биригӱлерге јӧмӧлтӧ эдери  ӧрӧги темдектелген сурактыҥ каруузы болоры јарт. Јондык биригӱлер элдеҥ ле озо јонјӱрӱмдик иш бӱдӱрип јатканын ајаруга алалы. Олор, озо ло баштап, тегин улусты ла  јӱрӱмниҥ чын јанын сӱреен јакшы билер. Андый улусты акча-манатла јӧмӧзӧ, канча јылга улалган јонјӱрӱмдик курч сурактар да, уур-кӱчтер де тӱрген бӱдер деп, форумда јартамал болды. Оныҥ да учун Владимир Владимирович бойыныҥ окылу баштанузында Президенттиҥ гранттарына чыгарылып турган акчаныҥ кеми база 4 миллиард салковойго кӧптӧӧр деп айтты.

Форумда гранттардыҥ сурактарына учурлай база башка туштажу болгон. Бистиҥ тергеениҥ Јондык палатазыныҥ башкараачызы Татьяна Кончеваныҥ айтканы аайынча бу секцияда база туруштым. «50 бӱктеҥ турган бӱткӱл аннотация бичибегер, андый ӱлекерлерди бис кӧрбӧзис те, оны кӧрӧр ӧй бисте јок». Секцияныҥ ачылтазы мындый сӧстӧрдӧҥ башталды. НКО-ныҥ ижин ајаруда тудар тӧс јердиҥ айтканыла, субъекттердеҥ аткарып турган кезик ӱлекерлер — диссертацияга бодолду, бӱткӱлинче билим тилле бичилген ле сӱреен кӧп диаграмма-отчетторлу. Андый ӱлекерлер ајаруга алынбас.  Јондык биригӱлер – эл-јонныҥ болушчызы болор учурлу деп, секцияда айдылган. Оныҥ тӧс сурагы – јонјӱрӱмдик уур-кӱчтерди ал согоры, сурактардыҥ аайына кыска ӧйдиҥ туркунына чыгары. Оныҥ учун аткарылып турган ӱлекерлер озо ло баштап эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин оҥдолторына, јеҥилтерине учурлалар учурлу. Олор јарт, амадузы чокым ла турултазы кӧскӧ кӧрӱнер эдип чийилер керек. Узун, јараш сӧстӧрлӧ јарандырып чийери – калас иш ле андый ӱлекерлер талдашты ӧтпӧс. Јашӧскӱримниҥ ӱлекерлери аайынча «Росмолодежь» оператордыҥ чыгартулу улузы куучындап, база ла андый ок кӱӱнземелдер айтты: элдеҥ ле озо ӱлекер јарт, јашӧскӱримниҥ сурактарына учурлалган болор керек.

РФ-тыҥ Јондык палатазыныҥ качызы Валерий Фадеев пленарный јуунды ачып тура, база бир ӧҥзӱре сурак кӧдӱрди. Калганчы ӧйдӧ онкологияла оорып турган улустыҥ тоозы, ӧткӧн јылга кӧрӧ, 3 процентке кӧптӧгӧн. 2017 јылда бу оорула баштапкы јерде Чукотский автономный округ, Хабаровский край, Амурский область, Крым ла Чувашия болордо, быјыл олордыҥ тоозына Магаданский область, Дагестан, Башкирия ла Калмыкия кожулган. Кыскарта айтса, 85 субъекттиҥ 30-зында бу сурак јанынаҥ айалга чочыдулу. Бу оору-тымуны јеҥерине ууламјылалган акчаныҥ кеми 330 миллиард салковой. Келер 2019 јылда 70 миллиард салковой акча чыгарылар.  Президент В. Путин онкологияны јеҥерине 2021 јылга јетире бастыра 1 триллион салковой чыгымдаарыс деп, мынаҥ озо темдектеген эди.

Ӱч кӱнниҥ туркунына ӧткӧн форум турулталу болгон деп айдар керек. Туштажуга ороонныҥ президенти келгени база тегиндӱ эмес. Россияныҥ башка-башка толыктарында јаткан эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин Владимир Владимирович министрлердиҥ јайа салып берген чаазынынаҥ эмес, эл-јонныҥ бойынаҥ угуп, ӧй таап, туштажуга келгени оморкодулу. Ол керегинде форумда јуулгандар јолду айткан. Јаҥыс ла секциялар сайын отурган спикерлерге бир эмеш сурактар бар деп, туштажуныҥ туружаачылары айдышты. Мен олорло јӧпсинедим. Темдектезе, бастыра јӱрӱмине калада јаткан кижи јурт јердиҥ јӱрӱмин тӱш те јеринде кӧрбӧгӧн болзо, оныҥ ӧзӱми керегинде нени куучындаар? «Тӧрт кӧстӱ» экспертке ороонныҥ ӧзӱми ӧҥжӱк ле бай јаткан деремненеҥ камаанду, smart-јуртла урушсаҥ, эртенги кӱнде јиир курсагыҥ да, кийер кийимиҥ де јок болор, бир канча ӧйдӧҥ кала да јылыйып калар деп јартаарга база ченештим ле. Оҥдогон бо, јок по – билбезим, онызын ӧй кӧргӱскей.

А. САБИН,

АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ культура, ӱредӱ ле јашӧскӱрим политика аайынча камызыныҥ башкараачызы