Алтайдын Чолмоны

Ӱзеери болгоны тӧс болуп калат

18.12.2018

Бӱгӱнги кӱнде ороондо балдарга ӱзеери ӱредӱ јанынаҥ јакшынак айалгалар тӧзӧлгӧн. Кала јерде балдардыҥ јайаандыгы, спорты алдында да јылдарда бийик кеминде болгон болзо, тургуза ӧйдӧ ӱзеери ӱредӱниҥ бӱдӱмдери оноҥ кӧп болуп калган. Кандый кружокко, секцияга јӱрерин талдап та аларга кӱч болот.

Ада-энелер эмди анчада ла балдарыныҥ ӱредӱзине јаан ајару эдип турган деп билдирет. Олор бойлоры эмезе карган энелер, карган адалар — балдарын кажы ла кӱн ары-бери тартып, каланыҥ башка-башка јерлерине ӱзеери ӱредӱге апарадылар.

Аймактарды алза, ондо јаҥыс та тӧс јурттарда эмес, онойдо ок башкаларында да ӱзеери ӱредӱ элбеп ӧзӧт.

Кош-Агаш аймакта ӱзеери ӱредӱ керегинде биске балдардыҥ Кош-Агаштагы ӱзеери ӱредӱзиниҥ тӧс јериниҥ директоры Елжан Имамагзамов ло оныҥ ордынчызы, ӱредӱлик-таскаду иштиҥ башкараачызы Людмила Шабельская куучындады.

Кош-Агашта ол Пионерлердиҥ туразынаҥ башталган деп айдарга јараар. Орто ӱредӱлӱ школдордо балдардыҥ тоомјылу пионерлердиҥ адыла адалган тӧзӧлмӧлӧри тудулып, шахмат ойноп, фотого согуп, бијелеп ӱредер кружоктор иштеген. Радиотехникалык кружок ачарга, Кош-Агаштагы јуучыл бӧлӱкле јӧптӧжӱ де эдилген болгон. Ӱзеери ӱредӱ јӱк 80-чи јылдардыҥ учында аймактыҥ ӧскӧ јурттарында ӧткӱрилип башталган.

1994 јылдаҥ ала школдоҥ ӱзеери иштиҥ ле балдардыҥ јайаандыгыныҥ тӧс јери деп ат аймактагы «Балдардыҥ јайаандыгыныҥ тӧс јери» дегенине солынган. Ол ӧйдӧҥ бери ӱредӱ-таскамалдыҥ  амадулары башка боло берген. Кееркедим ууламјылу кружоктор албатыныҥ культуразын орныктырып, јаткан јериниҥ тӱӱкилик јаҥжыгуларына тайанып иштеп баштадылар. Тӧс јерде балдардыҥ клубтары, ансамбльдары тӧзӧлгӧн. Текши ӱредӱлик предметтер аайынча кружоктор балдарды бийик ӱредӱге кирерине белетеп турар боло берди. Онойдо ок су-кадыгыла аргалары киреленген балдарла айылдар сайын таскаду башталган.

Бӱгӱн ӱзеери ӱредӱ Кош-Агаш аймактагы бастыра школдордо иштейт. Ыраак Јазатыр, Тожоҥты јурттарда да бу јууктардаҥ ала балдарда ӱзеери ӱредӱде башка-башка ууламјыларла бойлорын ченеп кӧрӧр арга бар. Онойдо ок бу аймакта Балдардыҥ ӱзеери ӱредӱзиниҥ тӧс јериниҥ ишчилери су-кадыгы јанынаҥ аргалары киреленген балдарды ӱредерин ӱспей, тууразында артыргыспай, олордыҥ айлына барып, таҥынаҥ ӱреткилейт.

Тӧс јерде тургуза ӧйдӧ 37 ӱредӱчи иштейт. Олор кажызы ла аҥылу, јайалталу ла балдарга кару, кӧп сабазы мында он јылдаҥ ажыра иштейдилер. Олордыҥ ортозында Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ иштиҥ ветерандары, РФ-тыҥ текши ӱредӱзиниҥ нерелӱ ишчилери. Олор балдарды текши культуралык, јондык-педагогикалык, эколого-краеведческий, интеллектуал, техникалык ууламјыларла таскадып ӱредет. Ӱзеери ӱредӱниҥ учурлу бӧлӱги — ол эл-тергеелик ууламјы аайынча иш ӧткӱрер «Алтай шатра» ла «Тогуз кумалак» деп биригӱлер. Ӱредӱчилер ле эрчимдӱ ада-энелер ӧмӧ-јӧмӧ нак иштеп, балдарга јаан, јилбилӱ јолдор ачадылар.

Кош-Агаштагы балдардыҥ јайаандыгыныҥ тӧс јериниҥ аҥылузы — олор Сайлугемдеги эл паркла, АР-дыҥ аҥылу коруда болгон јерлериниҥ дирекциязыла, Ӱкектеги ар-бӱткендик паркла бек колбуда иштеп турганы. Балдар тӧрӧл јериниҥ ар-бӱткендик байлыктарын корыырында јаштаҥ ала туружып турганы анчада ла јарамыкту.

Тӧс јерге 687 бала јӱрет. Јайалталу балдарга јаантайын јаан ајару эдилет. Онойып, олордыҥ эҥ артыктары аймактыҥ башчызыныҥ сыйыла кайралдадат, кезиктериниҥ фотојуруктары аймактыҥ Кӱндӱлӱ доскозында турат, Кремльде Президенттиҥ елказына да барар аргалу.

Бу тӧс јердиҥ јайалталарыныҥ бирӱзи — Алима Аменова.  Алима «Јиит туристтер» деген биригӱге 2015 јылда келген. Оноҥ бери ол бойын каруулу, иштеҥкей, бӱдӱрип јаткан ижин сӱӱп турган чындык најы деп кӧргӱзет.

Алима анчада ла шиҥжӱ иштерди јакшы бӱдӱрет. Оныҥ баштапкы ижи – археологияныҥ Таркатыдагы кереези. Акерке Таберекованыҥ ӱренеечизи бу ижиле аймак ла республика кеминде «Кичӱ Тӧрӧлин билери аайынча кычырулар» деп маргаандарда туружып, баштапкы јерлерге чыкты. 2016 јылда ороонныҥ тӧс калазы Москвада јаткан јерин шиҥдеер «Ада-Тӧрӧл» деген конференцияда ар-бӱткендик ууламјыда Алиманыҥ ижине база баштапкы јер берилди.

Алима онойдо ок Балдардыҥ санадыныҥ школында домбрала ойноп кожоҥдойт. Ол јайалталу, эрчимдӱ јииттерле кожо школдыҥ ла аймактыҥ керек-јарактарында јаантайын туружат. Чындап, Алима келер јылда јаскыда байагы айдылган шиҥжӱ ижиле республиканыҥ адынаҥ Москвада маргаандарда туружар.

Бу тӧс јердиҥ балдары бийик једимдер кӧргӱзет, оны ончозын чоттоорго до узак. Је эҥ ле учурлу једим — ол, байла, балдар бой-бойыла куучындажып, најылажып, јайалтазын ачып, ич-кӧрӱмин элбедип, Тӧрӧлиниҥ тӱӱкизин, јаҥжыгуларын билип, тооп, јаан јӱрӱмде керектӱ јаҥы билгирлер, ченемел алып турганы. Олордыҥ кӧбизи кийнинде ӱзеери ӱредӱзиниҥ ууламјызын бастыра јӱрӱмине тӧс кереги, ижи эдип талдап алат.

Елжан Имамагзамовтыҥ айтканыла, келер ӧйдӧ тӧс јерде техникалык ууламјылар элбеер: радиотехникалык ла «Бис кино согодыс» деген ууламјылар. Ондо балдар фото, видео согорына ӱренер. Онойдо ок кенек ле ОВЗ-лу балдардыҥ 40 процентинеҥ кӧбине ӱзеери ӱредӱни јетирери пландалат.

Быјыл ороондо ӱзеери ӱредӱниҥ 100 јылдыгы темдектелет. Кош-Агашта ол јаҥар айдыҥ 21-чи кӱнинде кӧдӱриҥилӱ айалгада темдектелер. Келер ӱйени таскадып јаткандарга, балдарга ачык, јилбилӱ јолдор, јаҥы туштажулар, арга-кӱч ле бийик једимдер кӱӱнзейдис.

Э. КУДАЧИНА