Алтайдын Чолмоны

Шаҥ согорына jетире ас ӧй арткан

25.12.2018

Республикабыстыҥ тӧс калазында Јаҥы јылдыҥ тыныжы сезилип башталган деп айдарга јараар. Караҥуйда оромдорло барып јатсаҥ, кайда ла гирляндалар, јӱзӱн ӧҥдӱ оттор кӱйет.

Тӧс тепсеҥде чиби јазалган, кардаҥ ла тоштоҥ калачак, јыҥылайтан јазалдар белетелет. Анда ӧдӱп јаткан Ийт јылдыҥ ла јаҥы киретен Какай јылдыҥ сӱрлери болор. Анайда ок бийиги ӱч метрге једе берер Соок Таадак ла Карычак јазалар. Ыраак јокто Горно-Алтайсктыҥ база ла кардаҥ јазалган герб-кебедели турар. Ол тергеебистиҥ тӧс калазыныҥ 90 јылдык юбилейине учурлалар. 2019 јыл Россияда Театрдыҥ јылы деп јарлалганыла колбой, «Золушка» ла «Ӱч чочкочок ло бӧрӱ» деп чӧрчӧктӧрдиҥ персонажтары база болор. Каланыҥ администрациязыныҥ јааны Ольга Сафронованыҥ јакылтазы аайынча «Елочный шар» деген арт-объект јазалар. Ол јӱзӱн ӧҥдӱ отторло јарандырылар ла улус анда фотојурукка тӱжер аргалу болор. Јаҥжыкканы аайынча тоштоҥ алтай ла орус тилдерле бичимелдер белетелер.

Чибини кайдаҥ садып аларга

јараар?

Чиби ӱргӱлјиктиҥ агажы деп чотолгон ло јӱрӱмниҥ темдеги болгон. Алдында ӧйлӧрдӧ улус чибиде кандый да кайкал бар деп сананатан — кӱн бу агашка јаантайын јажыл ӧҥдӱ болор арга берип турганы учун. Улус агаш аразында ийне бӱрлӱ агаштарда ээлер јуртап турганына бӱдетен. Ол ээлер корон соокторды экелип турган деп. Оныҥ да учун байагы ээлерди јымжадар амадула улус чибилерди аламаларла, јымыртканыҥ кадарыла, кузуктарла кееркедетен.

Канча ӧйлӧрдиҥ туркунына чиби јаҥы кирип јаткан јылдыҥ темдеги деп чотолгоны учун, бу агаш јогынаҥ, јаҥыјылдык байрамга не де јетпей турган деп сезилер. Ийне бӱрлӱ агаштыҥ ла мандариндердиҥ јыды кижиниҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрип турганы јажыт эмес. Оныҥ да учун чибини база лаптап талдаар керек. Ол саргарбаган болор учурлу. Садып алып јаткан чиби канча кире бийик ле байбак болорын эртедеҥ сананып алыгар.

Јаҥыјылдык јаражайды садып алар деп сананган улус чибилер садып турган базарларга барып јат. Горно-Алтайсктыҥ администрациязыныҥ экономика бӧлӱгиниҥ јетиргениле, республикабыстыҥ тӧс калазында чибичектер садар, јаҥыс ла муниципалитеттиҥ, беш базар иштеер. Таҥынаҥ аргачылар садыжар јер база тӧзӧлӧр. Чибилердиҥ баалары агаштыҥ бийигинеҥ, байбагынаҥ камаанду. Эҥ јабыс баа 500 салковой болзо, эҥ бийик баа 1500 салковойго једе берет. Каланыҥ администрациязы чибичектер садып тургандарга саду ӧткӱрип турган јерин айландыра удурумга чедендеп алзын, садучылар Соок Таадактыҥ кеп-кийимин кийген болзын, чаган айдыҥ 1-кы кӱнинде саду ӧткӱрген јерди арутап салзын деген некелтелер тургускан эмтир.

Чибини талдаар тушта неге

ајару эдер керек:

бӱрлери койу болор учурлу;

будактарын ӧрӧ тартканда эмезе эҥилткенде, сынбас керек;

тӧзи канча ла кире јоон болзо, чиби анча ла кире узак турар (чибиниҥ бийиги 1,5 метр болзо, тӧзиниҥ јооны 6 сантиметрдеҥ ас болбос учурлу;

кезилген тужы ару болор учурлу;

чибини тӧзиле јерге сӱстӱргенде, бӱрлери тӱшпес керек;

бӱрлерин туткан кийнинде, колдо ийне бӱрлӱ агаштыҥ јыды артар учурлу;

чагана бары агаштыҥ кезилгени тыҥ ла удабаганын керелейт.

Айылда тургузылган чиби

бачым ӱрелбезин деп

нени эдер керек:

садып алган кийнинеҥ, оны бир-эки сааттыҥ туркунына балконго чыгарып салар. Тураныҥ ичине јаҥыс оныҥ кийнинде кийдиригер;

тураныҥ ичинде јылыдар јазалдардаҥ ыраада тургузар;

бӱрлерин пульверизаторло чыктыдып турар;

чиби сугарар јазалда тургузылган болзо, ого бир таблетка аспирин ле эки калбак сахар кошкон суу урар;

кӧнӧктӧ отургызылган чибини кӱнинде эки катап сугарар.

Канайда јарандырар?

Кирип јаткан Какай јылда чибини кандый ӧҥдӱ јарангыштарла, ойынчыктарла кееркедетенине база ајару эдер керек. 2019 јылдыҥ тӧс ӧҥи кызыл деп айдылат. Анайда ок сары, алтын ла оошкы ӧҥдӧр база јараар. Кызыл ла алтын ӧҥдӧрди кошмоктогоны – јеткил, бай јӱрӱмди темдектейт. Оныҥ учун чибини јарандырарында шак ла бу ӧҥдӧрди тузаланар керек. Чиби канча ла кире јаркынду јарандырылза, кирип јаткан јыл анча ла кире јаркынду керектерле бай болор деп айдыжат. Чибиде кыйалтазы јогынаҥ ойынчык какай болор учурлу.

Байрамдар тӱгенген кийнинде чибини айылдаҥ јайладар керек. Оныҥ јаан бӱрлерин кезеле, пакеттерге салып чыгарарга јараар. Анайда ок бӧскӧ эмезе пленкага оройло, учтарын скотчло јапшырып чыгарадылар. База бир эп-сӱме – чиби јаан эмес болзо, полиэтиленовый таарга салып, чыгарарга јараар.

Калада јаҥыјылдык байрамдар

кайда ӧдӧр?

Каланыҥ микрорайондорында оогош болчомдорго јаҥжыккан елкалар база ӧдӧр. Олордыҥ баштапкызы — «Соок Таадактыҥ ӧргӧӧзи эмезе сӱмелӱ ӱч чочкочок» деп јаҥыјылдык утренник јаҥар айдыҥ 23-чи кӱнинде 11:00 саатта Культураныҥ туразында ӧтти. Бу ок кӱнде Билениҥ скверинде 16:00 саатта база јыҥыјылдык байрам ӧткӧн.

Јаҥар айдыҥ 26-чы кӱнинде 14:00 саатта 8-чи таҥмалу школдыҥ спортивный площадказында (П. Кучияктыҥ оромы) јаҥыјылдык байрам ӧдӧр. Јаҥар айдыҥ 27-чи кӱнинде 11:00 саатта 13-чи таҥмалу школдыҥ јанында, бу ок кӱнде 12:00 саатта 3-чи таҥмалу гимназияныҥ стадионында ла 15:00 саатта кадеттердиҥ 4-чи таҥмалу школыныҥ јанында јаҥыјылдык байрам ӧдӧр.

Кӧп саба соот-јыргалдар јаҥар айдыҥ 29-чы кӱнинде ӧдӧри темдектелген. Бу кӱнде Заимкада, Јеҥӱниҥ паркыныҥ јанында, Ушаковтыҥ оромында, Технологический переулокто, Байатта ла ӧскӧ дӧ микрорайондордо ойын-јыргалдар ӧдӧр.

Јаҥар айдыҥ 31-чи кӱнинде 19:00 сааттаҥ ала 22:00 саатка јетире ӧйдиҥ туркунына тӧс тепсеҥде театрал кӧргӱзӱ болор, ол байрамдык фейерверкле тӱгенер.

Чаган айдыҥ 2-чи ле 3-чи кӱндеринде 12:00 саатта тӧс тепсеҥде «Јаҥы јыл» деп ойын-программа, чаган айдыҥ 5-6 кӱндеринде 12:00 саатта Культураныҥ туразында наадайлардыҥ «Жар птица» театрыныҥ «Притча о Рождестве» деген спектакли ӧдӧр.

К. ЯШЕВ