Алтайдын Чолмоны

Ичкери ӧзӱмниҥ аргалары бар

12.02.2019

Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ 2018 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7-чи кӱнинде чыгарган Јарлыгында темдектелген иш-керектерди бӱдӱрерге, Чой аймактыҥ јурт јерлериниҥ ӧзӱминде граждан обществоныҥ учуры кандый болгоны јанынаҥ суракка учурлалган јондык угуштар АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ баштаҥкайыла Чойдо кочкор айдыҥ 5-чи кӱнинде ӧткӧн.

Бу керек-јаракта Алтай Республиканыҥ государственный јасакчы јаҥыныҥ Федерация Совединде чыгартулу кижизи Татьяна Гигель, республикан парламенттиҥ спикериниҥ ордынчызы Михаил Терехов турушкан.

Угуштарды АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ председатели Татьяна Кончева ачкан. «Чой аймактыҥ јонјӱрӱм-экономикалык ӧзӱми. Курч сурактар ла келер ӧйи» деген докладты «Чой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааны Михаил Маргачев эткен.

АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла јӧӧжӧлик колбулар аайынча министриниҥ ордынчызы Олег Андроновтыҥ агаш комплекстиҥ курч сурактары ла Чой аймактыҥ ӧзӱминиҥ келер ӧйи керегинде јетирӱзин угуштардыҥ туружаачылары лапту уккан. Угуштардыҥ туружаачылары АР-дыҥ тергеениҥ ӧзӱми аайынча министриниҥ ордынчызы Виктор Емельяновтыҥ кату таштанчыларла иштеериниҥ јаҥы системазын тузаланары ла электројеткилдештиҥ сурактары аайынча јетирӱзи база јаан тузалу болгон. Тергеениҥ ӧзӱми аайынча министрдиҥ ордынчызы Валентина Балахнина јуулган улусты јурт јерлерде эл-јонды ишле јеткилдеериле колбулу сурактарла јууктада таныштырган.

Пенсионер Николай Танзыков Чой аймактыҥ јаанындагы јондык советтиҥ аймактыҥ албаты-јоныныҥ граждан эрчимин бийиктедеринде јондык организациялар ла коммерциялык эмес биригӱлер ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ учуры јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтезин айткан.

Михаил Терехов бойыныҥ куучынында республикан парламент тергеениҥ бюджединиҥ кирелте бӧлӱгин кӧптӧдӧрине ууландырылган государственный программаларга аҥылу ајару эдип турганын темдектеген. Бу амадула парламент аймактардыҥ јаандарын кычырып, ишмекчи јуундарды јылдыҥ сайын ӧткӱрери јакшы ээжи болуп калган.

«Нениҥ учун бис анайда эдип јадыс? Муниципал тӧзӧлмӧлӧр ортодо бу ла јууктарга јетире јаан учурлу болгон мӧрӧйлӧшти «ойгозорго», эҥ учурлузы — ол билдирлӱ уч-турулталар экелзин» — деп, Михаил Терехов айткан.

«Чой аймактыҥ калан тӧзӧлгӧзиниҥ кемин бийиктедерине учурлай республикан парламентте 2017 јылдыҥ кӱчӱрген айында ӧткӱрилген эрмек-куучын калас болбогон. Аймактыҥ бӱгӱнги башкартузы јонјӱрӱм-экономикалык айалга турумкай болоры аайынча ӧткӱрип турган иш-керектер јарамыкту уч-турулталар экелет. 2018 јылдыҥ уч-турулталарыла болзо, Чой аймак калан ла калан эмес кирелтелердиҥ ӧзӱми јанынаҥ 9-чы јердеҥ 4-чи јерге јетире кӧдӱрилген! Ӧзӱмниҥ кеми 120 процент кире болгон. 2017 јылда бюджетке келип турган кирелте акчаныҥ кеми 65 миллион салковой болгон болзо, 2019 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинде болгоныла — 78 миллион салковой» — деп, парламентарий темдектеген. Анайда ок ол тергеениҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла јӧӧжӧлик колбулар аайынча министерствозы республикан башкарула, депутаттардыҥ корпузыла кожо агаш бӧлӱктиҥ ӧзӱми јанынаҥ 2027 јылга јетире концепциязын белетеп јатканын айдып, бу јаан учурлу документ јарадылып, тергеелик программа болуп иштеерин темдектеген.

«Јериниҥ 11 проценттеҥ кӧбизи тузаланатан агаштар ла республикада белетелип турган агаштыҥ тӧртинчи ӱлӱзине јууктажы келижип јаткан аймакка бу јаан учурлу документ. Агаш фондтыҥ јерлериниҥ кажы ла муҥ гектар јерине 2,5 километр келижип турган слердиҥ аймагардыҥ јадын-јӱрӱмине ол јаан учурлу болор. Бу тоо, ӧскӧ аймактардыйына кӧрӧ, бийик те болзо, је нормативный ээжилерде темдектелгенинеҥ ас» — деп, вице-спикер айткан. Оныҥ шӱӱлтезиле, Федерация Совединде Агаш комплекс аайынча экспертно-консультационный советти башкарып турган сенатор Татьяна Гигельдиҥ шылтузында агаш бӧлӱктиҥ курч сурактары јаҥыс ла Федерация Совединде эмес, је анайда ок ӧскӧ дӧ јерлерде јаантайын кӧдӱрилер боло берген. Агаш кодексти јарандырары јанынаҥ јаан учурлу иш улалып турганын бис, ол тоодо Чой аймакта јаткандар јарт сезип баштаган деген.

Јарамыкту темдек деп, парламентарий Чой аймактыҥ бириктирилген бюджедине келетен калан ла калан эмес кирелтелер аайынча тӧлӱлердиҥ кеми астаганын аҥылаган. Анайда ок мында физлицолордоҥ јууп турган јӧӧжӧлик каланныҥ кеми 80 проценттеҥ, јердийи — 70 проценттеҥ, транспорттыйы — 70 проценттеҥ кӧптӧгӧнин темдектеген.

Экологияныҥ айалгазын оҥдолторго болуп, таштанчыларла иштеери аайынча тергеелик политикада јаҥыртулар эдери јанынаҥ суракты бӱдӱреринеҥ депутаттар тууразында артпас учурлузын база темдектеген. Таштанчыларла колбулу сурак Эл Курултайда ӧдӱп турган башкаруныҥ чазында, парламенттиҥ тӧргизинде јаҥыс катап эмес шӱӱжилип кӧрӱлген.  Јербойында бойы башкарынарыныҥ органдарына таштанчыларла иштеери јанынаҥ бир канча государственный чыдулар берери керегинде республикан јасактыҥ ӱлекерин белетеери керектӱзи, республиканыҥ јеринде кату коммунальный таштанчыларла иштеериниҥ тергеелик программазын белетеп јарадары аайынча сурактар тургузылган болгон. Былтыр јаҥар айдыҥ 3-чи кӱнинде «Алтай Республикада таштанчыларла иштеерин тӧзӧӧри керегинде» темала башкаруныҥ чазы ӧткӧн. Анда 2016 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 29-чы кӱнинде јарадылган «Россия Федерацияныҥ бир канча јасакчы акттарына кубулталар кийдирери керегинде» федерал јасакты бӱдӱрериле колбулу сурактар кӧрӱлген.

«Депутаттар Россия Федерацияныҥ бастыра тергеелеринде ле чылап ок, бистиҥ республикада кату коммунальный таштанчыларла иштеери аайынча јаҥы системаны тузаланары керектӱзиле, сӱрее-чӧплӧ иштеери јӱк ле тергеелик операторло тургускан јӧптӧжӱлер ажыра ӧдӧриле бӱткӱлинче јӧпсинген. Курч сурактардыҥ тоозында Алтай Республиканыҥ јеринде лицензиялу полигондор јок болгоны, контейнерлер ле коммунальный таштанчылар тӧгӧтӧн јерлер јеткилинче эмес болгоны адалган» — деп, Михаил Терехов айткан.

2008 јылда јарадылган «Алтай Республикада производствоныҥ ла тузаланыштыҥ таштанчылары керегинде» јасакка 2018 јылдыҥ учында эдилген тӱзедӱлер Алтай Республиканыҥ башкарузына бир канча чыдулар берген. Вице-спикердиҥ айтканыла, ол чыдулар таштанчыларла иштеериле, тергеелик операторлордыҥ ижиле колбулу. Тургуза ӧйдӧ парламент башкарула кожо кезик јеҥилтелерлӱ бӧлӱк улуска кату бытовой таштанчыларды тартып апарары јанынаҥ адылу болуш эдер аргалар керегинде суракты белетейт.

—Алтын-Кӧлди айландыра айалгаларды јарандырары јанынаҥ јуук ӧйдӧ ӧдӧр иштерле колбой, РФ-тыҥ башкарузыныҥ резервный фондыныҥ акчазыныҥ чодыла бытовой таштанчылардыҥ переработказы аайынча полигон тузаланарына табыштырыларына иженедис. Бу иш-керектерге арбынду акча-манат чыгарары темдектелип калган — деп, вице-спикер темдектеди. Парламентарий анайда ок Паспаул јуртта јуртээлемдик учурлу јерлерди производственный зонага кӧчӱрери керектӱзи керегинде суракка база ајару эткен. «Бӱгӱнги јеҥил эмес экономикалык айалгада јурт јердеги аргачылар ла ишле бойын бойы јеткилдеп турган улус токыналу иштеп, таҥынаҥ бизнезин једимдӱ улалтып апарарын кичеер керек. Президент Владимир Путин «майский указында» чокым иш-амаду тургускан — кичӱ ле орто аргачылыкта иштеп тургандардыҥ тоозын, ол тоодо таҥынаҥ аргачылар, 19 миллионноҥ 25 миллионго јетире кӧптӧдӧр деп. Бу суракты једимдӱ бӱдӱрери јанынаҥ бисте аргалар бар, ол тоодо Чой аймакта. Озо ло баштап, агаш бӧлӱктиҥ ӧзӱми бу ишке камаанын јетирер. Шак ла Чой аймакта бойыныҥ ӧйинде јарлу Кедроград тӧзӧлгӧнин ундыбайлы. Оныла колбулу шӱӱлтелер ол тушта ороонныҥ экономикалык ӧзӱминиҥ текши стратегиязыла келишпей калганчы ачымчылу. Је бӱгӱн президент Владимир Путин «јажыл экономиканыҥ» ӧзӱминиҥ чек јаҥы концепциязы керегинде айдып јат» — деп, Михаил Терехов аҥылаган.

Россияныҥ Јондык палатазында шӱӱжилип кӧрӱлген јаҥы концепциядаҥ кӧрзӧ, Чой аймак текши ӧзӱмде бойыныҥ јерин табар учурлу деген. Агашты ӧскӧ тергеелердӧӧн «круглякла» апарбай, бис оноҥ не-немелерди јербойында эдерине кӧчӧр, бу иште эмдиги ӧйдиҥ озочыл технологиялары ла ченемели тузаланылар учурлу, бу ишти бӱдӱрерине бастыра аргалар бисте бар деген.

Текши алза, јондык угуштар аймактыҥ ӧзӱмине кандый да чокым јӧмӧлтӧ-камаанын јетиреринде алаҥзу јок.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы