Алтайдын Чолмоны

Чындык башкараачы ла тӧзӧӧчи

05.03.2019

Туулу Алтайдыҥ чындык уулдарыныҥ бирӱзи, ады-јолы текши јарлу башкараачы, политик Михаил Васильевич Карамаев керегинде бичиир де, айдар да јаҥ-арга менде бар: нениҥ учун дезе мен оныла кожо Горно-Алтайский автономный областьтыҥ башкартузында 15 јылдаҥ ажыра иштегем. Мен оны иште де, иштеҥ бош ӧйдӧ дӧ кандый болгонын јакшы билерим, бис јуук колбуда иштегенис.

Билезинде он баланыҥ јааны болуп тура, ол јӱрӱмниҥ јаан јолына, бойына кураа балдарга кӧрӧ, эрте чыккан деп айдарга јараар. Ада-энези јаштаҥ ла ала балдарын бодоп ло калырап куучындабай, чокым иш-керектер бӱдӱрерине таскаткан. Олордыҥ андый ӱредӱ-таскадузы балдарыныҥ кылык-јаҥына камаанын јетиргенин темдектеер керек. Михаил Васильевич бастыра јӱрӱминде, тергеебистиҥ ыраак толыктарында да, ороонныҥ Ӱстиги Совединде де иштеерде, ада-энези, алтайлардыҥ канча чактарга улалып келген јаҥжыгулары ла культуразы ажыра келген ол ээжиле башкарынып јӱрген.

Мен Михаил Васильевичле кожо автономный областьтыҥ башкарту ижине кажыбыс ла 17 јылдаҥ бергенис: ол облисполкомныҥ председатели болуп 1971-1988 јылдарда иштеерде, мен партияныҥ обкомыныҥ качызы болуп 1973-1990 јылдарда иштегем. Бис иштеп турар ӧйдӧ СССР-дыҥ Конституциязыныҥ алтынчы тизими аайынча сок јаҥыс партия государственный јаҥныҥ органдарыла бирлик болгон. Ол јылдарда ороондогы бирлик идеология ла башкарарыныҥ административно-командный эп-аргазы бойыныҥ ийдезин эмештеҥ јылыйтып баштаган. Окылу эмес кыймыгулар ла биригӱлер тӧзӧлип башталган — кӧп партиялар ла плюрализм болорыныҥ баштамы бӱдӱмдери. Кыскарта айтса, ол ӧйдӧ јаҥырта тӧзӧш лӧ обществоныҥ демократизациязы башталган.

Бӱгӱнги бичимелимде тергеебистиҥ политикала, ичкери ӧзӱмле колбулу кезик сурактарыныҥ  тӱӱкизин эзедип ийерге турум. Бистиҥ јаан јаштулар партияныҥ обкомыныҥ башкапкы качызы болуп кыска ӧйгӧ иштеген ле оноҥ узак ӧйдиҥ туркунына облисполкомныҥ председатели болгон Ч. К. Кыдрашевтиҥ бистиҥ тергеебис јанынаҥ санаа-шӱӱлтези кандый болгонын ундыбаган болор. Јууныҥ кийнинде ле ӧйдӧ бу кижи Алтай крайдыҥ башкартузыныҥ ла јамылу улузыныҥ алдына бистиҥ автономный областьты бюджеттеҥ акча-манатла, фондторло башка, таҥынаҥ  јолдыкла јеткилдеери, автономный областьтыҥ кӧп тоолу тӧзӧмӧл-башкарту сурактар јанынаҥ чыдуларын элбедери аайынча сурактарды тургускан болгон. Ол јылдарда «бийиктей тургандар» андый сурактарга ӧҥзиреҥкей болгондор, олорды партийный органдар јӧмӧбӧй туратан. Мында куучын автономияныҥ «губернский тап-эриктери» керегинде ӧдӧт. Тӱӱки ундыбаган: ол тушта «бийиктей тургандар» бистиҥ автономияныҥ јӱк ле адын 1948 јылда Ойротскийдеҥ Горно-Алтайскийге солыган. Ч. К. Кыдрашев дезе ол ло тушта Москвадагы бийик ӱредӱлӱ партийный школдыҥ угаачызы боло берген.

Оныҥ кийнинде ӧйлӧрдӧ партияныҥ обкомыныҥ баштапкы качызы Н. М. Киселев 1956 јылда крайдыҥ башкартузын «ажыра алтап», совет государствоныҥ башкараачызы Н. С. Хрущевко автономияга бойыныҥ бюджедин тургузары, бюджеттиҥ акчазын ла бойыныҥ кирелтелерин, товарно-материальный фондты  бойы ӱлештирери аайынча чыдулар берзин деген запискала баштанган. Чокымдап айтса, куучын Горно-Алтайский автономный областьтыҥ статузын бийиктедери керегинде ӧдӧт. Мындый јалтанбас ла чындык алтам эткени учун Николай Михайловичти јаҥыс та јамызынаҥ јайлаткан эмес, је анайда ок оныҥ общественно-политический иш-тошто ӧзӱмин буудактап салгандар. Мынайып, бистиҥ область узак ӧйгӧ бойыныҥ «губернский тап-эриктери» јанынаҥ кирелендирилген, ады-јолы текшилей јарлу 35 јашту јайалталу ла ченемелдӱ лидер, КПСС-тыҥ XX съездиниҥ делегады, экономиканыҥ билимдериниҥ кандидады Н. М. Киселевты јылыйткан. Бу кижи Алтайдыҥ эҥ ле тоомјылу улузыныҥ бирӱзи болуп, јӱрӱминиҥ учына јетире јӱргенин аҥылап темдектеерге турум.

Ӱч онјылдыктыҥ туркунына јербойыныҥ активи мындый суракты јаан тал-табыш јогынаҥ ла кӧдӱрип туратан: 1921 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 18-чи кӱнинде јӧптӧлгӧн «Ойрот албатыныҥ автономиязыныҥ башкартузыныҥ органдары керегинде», 1928 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 29-чы кӱнинде јӧптӧлгӧн «Краевой (областной) биригӱлердиҥ ле организациялардыҥ составына кирген автономный областьтар ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иштеери керегинде» деген текшисоюзный јӧптӧр керегинде нениҥ учун айтпай турган? Горно-Алтайский автономный область керегинде СССР-дыҥ 1937 јылдагы Конституциязыныҥ 76-чы тизиминде темдектелип калган Ээжини јарадарыныҥ ӧйи чӧйилген. Автономный областьтыҥ элчилиги Москвада болоры керегинде шӱӱлтени 1923-1938 јылдардыҥ туркунына угар да кӱӱндери јок болгон. Је ол ок ӧйдӧ андый элчилик болоры керегинде нормативно-правовой акттарда айдылып калган болгон — онызы ајаруга алылбаган. «Бийиктей тургандардыҥ» мындый јастыра кӧрӱм-позициязын областьтыҥ активи де, эл-јоны да билер болгон, мындый кӧрӱмле олор јӧпсинбей јӱргендер.

Бу суракты јербойыныҥ билим-јайаандык интеллигенциязы печать, билим-јарлу статьялар ажыра, јуундарда, анчада ла пландаштыҥ ла бюджетле колбулу керек-јарактардыҥ ӧйинде, ас эмес катап кӧдӱрип туратан. Анайда ок ол сурак тӧс јердиҥ текшиполитикалык документтериле,  декларацияларыла колбой база кӧдӱрилген. Андый да болзо, диктаттыҥ ла администрированиениҥ ӧйинде ол сурак там ла кептей базылып, туйукталган болгон. Алтай крайдыҥ автономияныҥ эл-јоныныҥ адынаҥ партийный ла государственный јаҥныҥ союзный органдарыныҥ талдалып тудулып турган структураларына тудулган башкараачылары автономияныҥ тап-эриктерин ле алтай албатыныҥ ӧс јилбӱлерин корыырга тыҥ ла чырмайбаган.

1970-чи јылдардыҥ учы кирезинде, анчада ла 1980-чи јылдарда национальный тергеелердиҥ суверенизациязыныҥ сурагы прессада, митингтерде, окылу эмес биригӱлерде ле кыймыгуларда курчыда кӧдӱрилери там ла кӧптӧгӧн. Ол тоодо бистиҥ де автономный областьтыҥ сурагы кӧдӱрилип башталган: крайдыҥ составынаҥ чыгары, автономияныҥ конституционный статузын бийиктедери. Бу сурактарды бистиҥ билим-јайаандык интеллигенция, национальный элита ла эл-јон аайлу-башту, чокым тӧзӧлгӧлӱ, кандый да ажа коныш  јогынаҥ кӧдӱрген болгон. Оноҥ юридический билимдердиҥ кандидады Степан Сузанович Тюхтеневтиҥ «губернский тап-эриктер» керегинде бир канча статьялары алтай ла орус тилдерле кепке базылган. Олордыҥ авторы автономияныҥ — область крайдаҥ чыгарыныҥ  сурактарын чокым јартап, юридический јанынаҥ бастырајандай быжулаган болгон. Бу статьяларды јерлештери, Москваныҥ элбек јетирӱлер эдер эп-аргалары ла РСФСР-дыҥ автоном тӧзӧмӧлдӧриниҥ кӧбизи јӧмӧгӧн.

Алтай крайдыҥ башкартузы бу шӱӱлтени чек јаратпаган, анчада ла партияныҥ Алтай крайкомыныҥ качызы, соҥында крайисполкомныҥ — крайдыҥ јасакчы јууныныҥ председателине тудулган А. Г. Назарчук тыҥ удурлашкан.

Тӱӱкиде болгон айалга кандый болгоны ла аайынча  айдарга турганым мындый: ол тушта партияныҥ Горно-Алтайский обкомыныҥ баштапкы качызы Н. С. Лазебный партияныҥ крайкомыныҥ бюрозыныҥ турчызы, облисполкомныҥ председатели М. В. Карамаев крайисполкомныҥ турчызы болгон. Оныҥ да учун ол экӱ, ол ӧйдӧги јасактар ла уставтар аайынча болзо, ол коллегиальный органдардыҥ текши политиказына удура барар аргалары кирелӱ болгон. Бу суракты кӧдӱргениниҥ ле оныҥ уч-турулталары соҥында кандый болорын Н. С. Лазебный јакшы билер болгон. Је ол суракты кӧдӱрерине буудак этпеген, партияныҥ обкомыныҥ бюрозыныҥ «маховигин» автономный областьты крайдыҥ составынаҥ чыгарары ла оныҥ статузын бийиктедери јанынаҥ алтамдарга удура божотпогон. Ол бу керекти буудактабай, «лавировать» эткен.

Крайисполкомныҥ турчызы М. В. Карамаев дезе башка јолло барган. Ол РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Качылыгына крайда ла автономияда  керек-јарактар ла албаты-јонныҥ кӱӱн-санаазы кандый болгоны керегинде јетирӱ эткен. Ол РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ председателиниҥ ордынчызы болуп тура, РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ келер сессиязында трибунадаҥ куучын айдарга белен болгонын угускан.

М. В. Карамаев РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ 12-чи сессиязында (29.11.1989 ј.) куучын айдар ӧйдӧ суверенизацияныҥ, автономиялардыҥ статузын бийиктедери јанынаҥ сурак «быжып» калган болгон. Бистиҥ автономный областьта дезе С. С. Тюхтеневтиҥ статьялары, албатыныҥ депутаттарыныҥ бастыра кеминде Советтериниҥ сессияларын, граждандардыҥ јуун-сходторын ӧткӱргени, Д. И. Табаевтиҥ тӧзӧмӧл-правовой аргументациязы, В. И. Чаптыновтыҥ тергеелердиҥ ле республикалардыҥ башкараачыларыныҥ кеминде чокым, јалтанбас ла эрчимдӱ кӧрӱм-позициязы јербойындагы албаты-јонныҥ кӱӱн-санаазын тӧзӧӧрине јаан камаанын јетиргенин темдектеер керек.

Бу бастыра тӱӱкилик иште М. В. Карамаевтиҥ учуры, текшироссиялык тоомјызы, сурактарды тереҥжиде билер болгоны, таҥынаҥ культуразы, областьтыҥ башкараачызыныҥ ла албатыныҥ лидериниҥ морально-этикалык кылык-јаҥы сӱрекей јаан.

Онызы Алтай Республиканыҥ јолыныҥ башталганы болгон. Је М. В. Карамаевти пенсияга соҥында «тӱрген» аткарып ийгени ачымчылу. В. И. Чаптынов Сталинниҥ Москвадагы јажыл дачазында «јӱреги токтогон» деген шылтактаҥ улам кенетийин божогон.

Тергеениҥ башкараачылары оныҥ кийнинде улайынча солынып та туратан болзо, је јиит Алтай Республика бойыныҥ баштап алган јолынаҥ тууралабаган, чыкпаган.

Михаил Васильевич јаан јамыда иштеп тура, кандый бир иш-керекти јаҥыс ла сӧслӧ эмес, је анайда ок акча-манатла да јӧмӧйтӧн. Билимге, медицинага, ӱредӱликке ле ӧскӧ дӧ бӧлӱктерге кадрлар белетеери шак ла андый ээжиге тӧзӧлгӧлӧнгӧн болгон. Оныҥ башкартузы ӧйинде бистиҥ тергееде јаан улустыҥ ла балдардыҥ кала, аймак ла область кеминде кичӱ Олимпиадалары јол алынган. Ол маргаандар эмди де ӧткӱрилет, олор тергее, текшироссиялык ла албатылар ортодо кеминде маргаандарга бистиҥ спортчыларды белетеериниҥ тӧзӧлгӧзинде турат. Областной Олимпиаданы бойыныҥ јеринде ӧткӱрип јаткан аймактар маргаандарга белетенер ӧйдӧ бойында стадиондор, тирлер ле ӧскӧлӧрин де тудатан. Шак ла ол ӧйлӧрдӧ Иван Немцевтиҥ, Мадий Каланаковтыҥ, Николай Мюсовтыҥ, Алексей Кучигашевтиҥ, Сергей Туянинниҥ,  Александр Манзыровтыҥ,  Иван Самтаевтиҥ, Александр Телесовтыҥ ла ӧскӧ дӧ јарлу јерлештеристиҥ ады-јолы албаты ортодо танылу боло берген.

М. В. Карамаев јайаандыктыҥ улузыныҥ сурактарына база јаан ајару эткен. Темдектезе, Россияныҥ Јурукчыларыныҥ биригӱзиниҥ  бӧлӱгин  Туулу  Алтайда тӧзӧӧрине ол јаан камаанын јетирген. Анайда ок ол скульпторлорго производственный цехтер ле Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ турчыларына 8 мастерской (мансарда) тӧзӧгӧн. Бистиҥ орныктырылган драмтеатрдыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген — театрдыҥ јаҥы туразы тудулган, актерлор Москвада ла Красноярскта белетелген. Тергеениҥ бюджеди дотационный да болгон болзо, Н. У. Улагашевтиҥ, В. Я. Шишковтыҥ, Л. В. Кокышевтиҥ, ӧскӧ дӧ јарлу улустыҥ кереестериниҥ, совет-монгол гран-кыйуда Најылыктыҥ кереезиниҥ, калада Јеҥӱниҥ паркында мемориальный комплекстиҥ ӱлекерлерин белетеерине ле олорды тургузарына акча-манат чыгарылган. Аймактардыҥ тӧс јурттарында мемориальный комплекстер тургузылган болгон.

Бистиҥ автономияныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген јерлежис М. В. Карамаевтиҥ ады-јолы албатыныҥ тӱӱкизинде ӱргӱлјикке артар учурлу.

Б. АЛУШКИН