Алтайдын Чолмоны

«Јӱс јаш јажагар, јӱгӱрик атка минигер…»

05.03.2019

Алтай Республиканыҥ эҥ бийик кайралы «Таҥ Чолмон» орденди тагынган Иван Амырович Охрин бу јуукта 80 јажын темдектеген. Бу кижиниҥ ады-јолы бистиҥ тергееде элбеде јарлу. Иван Амырович 1939 јылдыҥ кочкор айыныҥ 22-чи кӱнинде Шабалин аймактыҥ Јаан Чаргы јуртында чыккан. Юбилярды јерлештери кочкор айдыҥ 27-чи кӱнинде аймактыҥ администрациязында уткып, кӱндӱӱ-кӱрее ӧткӱргендер.

11 саат эртен тура.  Администрацияныҥ јаан залы байрамдык кебин тартынган юбилярды сакып јат. Кӧдӱриҥилӱ кӱӱ јаҥыланат. Тӧрдӧ тургузылган экранда И. Охринниҥ јӱрӱмине ле ижине учурлалган кӧрӱслайдтар кӧргӱзилет. Кӧдӱриҥилӱ јуунныҥ туружаачылары фотојуруктардыҥ кӧрӱзиле таныжат. Чачтарына ак кубал тӱжӱп калган ветерандар јуруктардаҥ канчын јиит бойлорын таныйт. А бу уй саачылардыҥ, ӱредӱчилердиҥ, культишчилердиҥ, механизаторлордыҥ, койчылардыҥ, балдардыҥ ла јииттердиҥ ортозында чырайында кӱлӱмјилӱ турган кижи совет ӧйдӧ Шабалин аймакта аймакисполкомныҥ председатели болуп он тӧрт јылга чыгара иштеген Иван Амырович Охрин. Фотокӧрӱде бӱткӱл аймактыҥ тӱӱкизи кӧргӱзилген. Ол тушта улус кандый эрӱ ле омок болгон. Јуруктардаҥ ол ыраак јылдардаҥ бӱгӱнги ӱйеге удура ай кеберлӱ кыстар ла баатыр бӱдӱмдӱ уулдар кӧрӧт. Эске алыныштар кайда барзын эди. Олор сакыш јогынаҥ бойлоры ла урулып, тӧгӱлип јат. «Санааҥа кирет пе, ол јылда кандый јут-јулакай болгон эди? А корон-соокто мал кырылып турарда…  А чабындарда јаш ӧлӧҥ канай јытан туратан эди?.. Совхозтордыҥ бирӱзине Социалистический иштиҥ јеҥӱчили деп, КПСС-тыҥ Тӧс комитединиҥ, ВЦСПС-тыҥ, ВЛКСМ-ныҥ Тӧс комитединиҥ улалып јӱрер Кызыл маанызы табыштырылып турарда, не аайлу сӱӱнчи болгон эди… Уур-кӱч болордо, болушка эҥ озо аймакисполкомныҥ председатели Иван Амырович келген…». Ончозын тоолоп, айдып болбозыҥ.

Ол кӱн кӧдӱриҥилӱ јуун шак мындый эске алыныштардаҥ ла шак мындый эрмек-куучындардаҥ башталган. Аймактыҥ администрациязыныҥ јааны Эрчим Сарбашев Иван Амыровичти тӧргӧ кычырып, ого кур курчап, акар койдыҥ терезинеҥ кӧктӧгӧн јап-јаҥы јеҥијок кийдирип, уткуулду сӧзин айтты. 80 јажы толгон юбилярдыҥ эш-нӧкӧри Лидия Илларионовна Бедаревага дезе јастыҥ јараш ла јаркынду чечектерин сыйлады. Колчабыжулар тӱгенип, улус токунап, тымый тӱжерде, туштажуны ӧткӱреечилер кӧдӱриҥилӱ јуунды кӧндӱктирип, оны таныштыру сӧстӧҥ баштадылар: 1939 јылдыҥ кочкор айыныҥ 22-чи кӱнинде Јаан Чаргы јуртта Амыр Бедеевич ле Эрте Семёновна Охриндердиҥ билезинде Иван деп уул чыккан. Биледе ол тӧртинчи бала болгон. Эҥ јаан аказы Егор, эјелери Акча, Бӧрӱкчи, сыйындары Зина ла Августа болгондор. Кичӱ карындаштары Вася ла Витя туку ла оогош тужында божоп калган. Иван Амыровичтиҥ бала тужы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кату ла шыралу јылдарына келишкен. Ада-энези оны јаштаҥ ла ала ишке таскаткандар. Оогош Ваня ак-чек, уккур ла иштеҥкей уулчак болуп ӧскӧн. Адазы Амыр Бедеевич јуртта тоомјылу улустыҥ бирӱзи болгон. Ол кайда да болзо, једимдӱ ле мергендӱ иштеген. Фронтто дезе јалтанбас јуучыл болгон. Оогош Ваня адазыныҥ тӧшкӧ тагынган јуучыл ордендерин ле медальдарын кӧрӱп, оныла тыҥ оморкойтон. Башкару Амыр Охринниҥ колхозто иштеген ижин база бийик баалап, оны Иштиҥ Кызыл Маанызыныҥ ордениле кайралдаган.

Иван Амырович јаан класстарда ӱредӱзин аймактыҥ тӧс јуртында улалткан. Мында ол јакшы ӱренген ле школдыҥ участогындагы иштерде эрчимдӱ турушкан. Оны керек дезе «Сӱрӱлбеген ле солок јерлерди тузаланарында эрчимдӱ турушканы учун» деген медальла кайралдагандар. Ол ӧйдӧ ӱренчик бала мындый кайрал алганы айас кӱнде јалкын кӱзӱрегендий кайкамчылу ла оморкодылу солун болгон эмей. Шабалиндеги орто ӱредӱлӱ школды јаҥыс ла беш темдектерге божоткон уулды аймактыҥ јуучыл комиссариады ајаруга алып, оны летчиктердиҥ Казахстанныҥ Павлодар калазындагы јуучыл училищезине ӱредӱге ийген. Је јаан удабай, бу училищени јабып салгандар. Јиит уулдыҥ јалтанбас летчик болор, теҥериниҥ тӱбине шуҥуп, самолетло учар деген амадузы анайып  бӱтпей калган. Иван мында тӧрт лӧ ай ӱренген. Канайдар? Јаан Чаргыга ойто кайра јанарга келишкен. Мында ол јарым јыл ӧйгӧ колхозто башка-башка иштерде иштеген. Он сегис јажы једерде, оны черӱге алгандар. Иван Амырович јуучыл молјузын ӱч јылдыҥ туркунына Ыраак Кӱнчыгышта Курилдеги ортолыктарда бӱдӱрген. Службазын једимдӱ тӱгезип, тӧрӧл јуртына јанган. Омок-седеҥ уул мында Маша деп јаражай кыска туштап, биле тӧзӧгӧн. Јиит биле Саша ла Марат деп уулдар чыдаткандар.

Иван Амырович 1960 јылда комсомолдыҥ Шабалиндеги райкомыныҥ качызына тудулган. Качан Оҥдой ло Шабалин аймактарды бириктирерде, оны ВЛКСМ-ныҥ Оҥдойдогы райкомыныҥ эки аймак ортодогы башкартузыныҥ качызына кӧстӧгӧндӧр. Оныҥ кийнинде омок ло капшуун јиитти Шабалиндеги аҥ ӧскӱрер совхозтыҥ Јаан Чаргыдагы фермазыныҥ управляющийи эдип ийип јадылар. 1967 јылда  албаты шиҥжӱзиниҥ комитединиҥ председателине тудулган. 1968 јылда Иван Амырович Шабалиндеги аймакисполкомныҥ председателиниҥ ордынчызы болуп иштеп баштап јат. 1973 јылдаҥ ала — аймакисполкомныҥ председатели. Бу иште ол солынтазы јогынаҥ 14 јылга чыгара иштеген.

Ол ӧйдӧ Шабалин Туулу Алтай автоном областьта эҥ јаан аймактардыҥ бирӱзи болгон. Јериниҥ кеми 8,6 муҥ километрге чӧйилген. Иван Амырович аймакисполкомныҥ председатели болуп иштеп турарда, аймакта текши тооло 23 муҥ кижи јаткан.  Јурт ээлемниҥ хозяйстволоры 10 муҥ аҥ, 24 муҥ јоон мал, 220 муҥ кой ло эчки азырап ӧскӱрген. Аймакисполкомныҥ председателиниҥ баштаҥкайлу ла эрчимдӱ ижиниҥ шылтузында ол ӧйдӧ Барагаш, Јекјиек, Ильинка, Чаргы ла Чопош јурттарда орто ӱредӱлӱ школдор тудулган. Беш-Ӧзӧк, Шыргайты, Улус-Чаргы, Каспа ла Мыйту јурттарда дезе сегисјылдык школдор иштеп баштаган. Шабалинде ле Барагашта балдардыҥ интернаттары, Јекјиекте, Шабалинде, Чаргыда, Баргашта, Ильинкада, Чамалда,  Эликманарда ла Чопошто балдар амырайтан лагерьлер тудулган. Иван Амырович  культураныҥ учреждениелерине база јаан ајару эткен. Председательдиҥ баштаҥкайлу ижиниҥ шылтузында аймактыҥ эмчилиги, јурттарда клубтар, Шабалинде культураныҥ  јаҥы туразы ла јонјӱрӱмдик учурлу ӧскӧ дӧ кӧп тоолу учреждениелер тудулып, ишке табыштырылган.

Ол јылдарда И. А. Охрин партияныҥ райкомыныҥ баштапкы качызы Павел Егорович Головло јуук колбу тудуп, ӧмӧ-јӧмӧ иштеген. Шабалин аймакты ӧскӱреринде бу эки кижи сӱрекей кӧпти эткен деп айдар керек. Облисполкомныҥ председатели М. В.  Карамаев иште ле јадын-јӱрӱмде Иван Амыровичти бастыра јанынаҥ јӧмӧгӧн. Бойыныҥ ӧйинде ойгор кӧгӱстӱ јерлежис Охрин керегинде  мындый ӱлгер чӱмдеген эди:

Оҥдоп јӱрген улустар

Охрин јакшы дежетен,

Ончо јанынаҥ кӧргӧндӧ,

Оҥду кижи дежетен.

Тоолу кӧргӧн улустар

«Толковый» деп айдыжатан.

Талдап кӧргӧн улустар

«Талантливый» деп айдыжатан.

Јайалталу башкараачыларды табып, олорды ишке тургузатаны ол ӧйдӧ Шабалин аймакта база јакшы ӧткӧн. Мындый иштиҥ шылтузында Ю. С. Земеровтоҥ, Г. П. Бурлаковтоҥ, Е. И. Рудаковтоҥ ло кӧп ӧскӧлӧринеҥ де јада тура, јурт ээлемниҥ јарлу башкараачылары ӧзӱп чыккан. Ол кӱн юбилярга уткуулду јылу сӧстӧрин А. А. Маняхин, Ю. М. Громоздин, С. И. Яжанкина, Ю. С. Земеров ло ӧскӧ дӧ ветерандар айткан. Иван Амырович эки уул азырап чыдаткан деп мынаҥ ӧрӧ айткан эдис. Юбиляр бӱгӱнги кӱнде кӧп тоолу баркаларыныҥ сӱӱген таадазы.

Ол кӱн аймактыҥ артисттери Айтана Терешеваныҥ, Артем Оминниҥ ле «Славяночка» деген фольклор ӧмӧликтиҥ кӱӱлик уткуулдары база јаҥыланган. Адакыда сценага юбилярдыҥ Јаан Чаргы јурттаҥ келген эје-сыйындары Зинаида, Елизавета, Августа ла Аксинья чыгып, аказына учурлап, бойлоры чӱмдеген «Јаан Чаргы јуртыбыс, тӧрӧл алтайыс» деген кожоҥды кожоҥдоп бердилер. 80 јашту Иван Амырович јаш тужыныҥ абына алдырат. Кӧгӱс ойто ло кеҥип, эске алыныштар јӱректи ойо тебип, чыга конот. Кӧстӧргӧ јӱрекке јуук ла кару Јаан Чаргыныҥ кобы-јалаҥдары, эне-аданыҥ айыл-јурты, кожо ӧскӧн эје-сыйындар, јерлештер јуралат. Качан да Шабалин аймактыҥ база бир јарлу улузыныҥ бирӱзи, алтай албатыныҥ сӱӱген ӱлгерчизи Лазарь Кокышев «Узак-узак јӱретен болзом, бӱгӱнги ӱйеге удура кӧрӧтӧн болзом…» деп энчилеп айткан эди. Айдарда, юбилярга јӱс јаш јажазын, јӱгӱрик атка минзин, койдый семис, койондый јӱгӱрик болзын деп кӱӱнзеп айдары артат.

П. Кабар

Е. Бутушевтиҥ фотојуруктары