Алтайдын Чолмоны

Ӧткӧн ӧйди эзедип…

05.03.2019

Кару улузым уйкуда,

Тӧрӧл јерим уйкуда.

А мен дезе ыраакта

Катап ла јаш тужымда

«Кижиниҥ јӱрӱми сӱреен кыска» деп, энем айдатан, је оны јиит тушта кем керексип угатан эди. Ары кӧрӧлӧ, бери кӧргӧлӧктӧ, јӱрӱм деп неме шуулай беретен эмтир. Узун кышкы тӱндерде ӧткӧн ӧйлӧрди эзедип, чыккан-ӧскӧн тӧрӧл јуртыҥды, оныҥ улузын санайтан эмтириҥ.

Мениҥ чыккан-ӧскӧн јерим – Кайырлык. Тууларга курчаткан кичинек јуртыс бойыныҥ улузыла јарлу. Темдектезе, јайалталу бичиичилер Аржан Адаров ло Борис Укачин, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында колхозты билгир башкарган калапту ӱй кижи Елена Ивановна Упаева, ол мактулу ижи учун Иштиҥ Кызыл Маанызы ла Ленинниҥ ордендериле кайралдаткан, Иштиҥ Кызыл Маанызы орден тагынган јылкычы Пионер Ешевич Тайтаков база бистиҥ јерлежис. Јарлу политик, Госдуманыҥ депутады болгон Сергей Тимурович Пекпеев, Алтай Республиканыҥ нерелӱ журнализи Галина Николаевна Тюгай (Чараганова), бурят јеринде буркан јаҥдулардыҥ Агадагы дацаныныҥ ламазы, философия билимниҥ кандидады, астролог, белгечи, ырымчы Арам Кыпчаков ло оноҥ до ӧскӧлӧри.

Эки јыл кайра мен Јоло јӱреле, Кайырлыктыҥ каргандарыныҥ, адамныҥ тазыл-тамырын сурулап угайын деп, Јолјакшы Сельбиков деп кижиле тушташтым. Бу кижиниҥ бай ады Адайыҥ, 1927 јылдыҥ, сӧӧги тӧӧлӧс. Тогузон јашту ӧрӧкӧнниҥ чырай-бӱдӱжи, санаа-сагыжы јакшы эмтир.  Адайыҥ ӧрӧкӧн озогызын ойгортып, эскидезин эзедип куучынын баштап ийди. Мениҥ Чагаш адамныҥ эне-адазы керегинде сурагыма мындый јартамал берген: «Мен олорды јакшы билерим, адаҥла кожо школдо јаҥыс класста ӱренгенис. Адаҥныҥ   энези Абакаева Чымыраш (1898 ј.) тӧӧлӧс сӧӧктӱ Абакайдыҥ балазы, энезиниҥ ады Кегей. Абакай јаан оборлу кижи болгон, кӱскиде јурттыҥ эр улузы аҥдап-куштап, тайгалап барза, бу кижи улустыҥ согумдайтан малын сойотон. Малта тузаланбас, бычагы колында ойноп туратанын мен кайкап ла сонуркап кӧрӧтӧн болгом. Абакайдыҥ балдары — Чымыраш, Кӧгӧлдӧй, Ойынчы ла Јалачы, арткандары санаама кирбейт, айса болзо, јашта божогон. Ол ӧйдӧ јаш балдардыҥ ӧлӱми тыҥ болгон.

Кӧгӧлдӧй уулы јууныҥ алдында «Јаҥы јол» колхозтыҥ председатели болгон, бала-барка јок, ӱйи Кыйгас Чарагановала бириккени удабаган. Оноҥ ол 1942 јылда канду јууга атанарда, колхозты Јылчы Упаева башкарган. Абакайдыҥ Ойынчы уулы броньду болгон, оноҥ 1942-43 јылдарда тракторист болуп иштеп турала, Чаргы-Оозы деп јерде јеткерленип, трактордыҥ алдына кирип, будынаҥ аксак болуп калган.  Је сен бу кижини билбей, адаҥныҥ таайын, ӱйи Томонок болды не. Јалачы Абакаева ыраак Корумду алтайдӧӧн Бедюровторго барган деп угуп туратам. Ол эјеҥ јайгыда бала-барказын ээчиткенче Кайырлыкта јӱретен эди».

Алдында адам эзен тушта Чекурашевтер Куладынаҥ айылдап келип туратан, Эмма Бочиевна Владимир Шалбырович Ерешевке барып турарда, адам кудазын да ичкен болор керек. Оныҥ учун мыны эске алып, кожо ӱренген Лида Чекурашеваныҥ (Иванованыҥ) адазынаҥ,  1929 јылдыҥ јаан јашту ӧрӧкӧннӧҥ, Барзыҥ Бочиевич Чекурашевтеҥ канайып тӧрӧӧн болгоноор деп сурагам. Ол мынайда айткан:   «Мениҥ адамныҥ энези Эзендештиҥ (адазы Јарчаа) ле Чагаштыҥ энези Чымыраш агалу-ийиндӱниҥ кыстары».

Адамныҥ адазы – Тыка Комдошев (1878 ј.) котон кыпчак сӧӧктӱ, Тоотойдыҥ кыпчактарынаҥ. Тыка таадабыстыҥ баштапкы јуртынаҥ Јаҥылдай деп уул болгон, оноҥ бу уул энези божогон учун адазыныҥ экинчи билезинде ӧскӧнин Адайыҥ куучындады. Тыка таадамныҥ экинчи јуртынаҥ Мешик эјебис (1926 ј.), Чагаш адам (1929 ј.) ла Корондой акам (1940 ј.) болгон. Тыка таадабыс кӧзинеҥ болгонбос болгонынаҥ улам јууга барбаган эмтир. Јууныҥ алдында јылдарда ол аҥдап јӱреле, кырлу мылтык от-алыжып, кӧстӧҥ астыгып калган. Тыка таадамныҥ чыйрагын, иштеҥкейин ыраак Корумду јуртта јаткан Кыпчаков Василий ӧрӧкӧн мынайда куучындаган: «Алдында Кайырлык ла Корумдуныҥ ортозыла, бис ыраагын да сеспей, атту, јойу јорыктайтаныс. Мен ол ӧйдӧ 13-14 јашту уулчак Кара-Јӱректиҥ тайгазында Тыканыҥ кузуктап турганын кӧрӧлӧ, кайкаган эдим, тууразынаҥ кӧрзӧҥ, кӧс јок кижи деп билбезиҥ. Адам, байла, Тыка адазын тӧзӧгӧн, оныҥ иштеҥкейин, капшуунын, ару-чегин кӧп туралар тутканын, аҥчызын Кайырлыктыҥ јаандары билер. Кӱјей эјебистиҥ куучындаганыла болзо, адам кӧстӧҥ коомой адазын ээчидип, Кеҥиниҥ, Оҥдойдыҥ орустарына этке, тӱкке картошко, мӧт, бӧс толыжып барар. Кажаганды Мешик эјези ле Корондой карындажы арчыыр. Јол-јорыктаҥ јанза ла, тӱнде сереҥкени јарыдып, кажаганды шиҥдеер, канай арчылганын кӧрӧргӧ. Кижи сананза, кажаган арчылбаза да, кайдалык…».

Адайыҥ  1943 јылда Кара-Јӱрек тайгазында Тогочоев Јаҥарчы деп кижиниҥ тойы болгонын куучындады. Ол Санашкина Арајан деп кысла айыл-јурт тӧзӧгӧн. Бу улус эптӱ-јӧптӱ јуртап, сегис бала азыраган. Архитектор, јурукчы, ус колду эпши Јажый Јаҥарчыновна Тогочоеваныҥ ада-энези. Јууныҥ кату ӧйлӧри, курсак-тамактаҥ кӱч ӧй, оныҥ учун эт-кӧчӧ ичерге јааны-јажы ээчижип, кем јойу, кем атту, кем абралу тойлоп јӱргенис деди. Семис торбок сойгон, тойо-кана ажанган эдис. Јаҥарчы Тогочоев јуудаҥ келтей колынаҥ кенек  јанган деп, мен угуп туратам.

Бу кижиге похоронка келген, адазы Абам бӱтпеген, «балам тирӱ јанып келер» дегенин ол ӧйдиҥ улузы ӱзе билер. Оныҥ учун мен бу кижиниҥ кызына, Галина Јаҥарчыновнага, (мен оныла школдо кожо ӱренгем) телефон согуп, адаҥ керегинде куучындап берзеҥ дееримде, Галина мынайда айтты: «Мениҥ адамды Абам азыраган (Тогочоев Амыр), ол адамныҥ адазыныҥ кожо чыккан аказы. Адамныҥ адазы Јалбак, бай ады Учар-ака. Бу кижи тегин кижи болбогон, бичикчи, кӧп тилдер билер (кыдат, казах, уйгур, моҥол), тилмешчи, белгечи, сӱреен чечен тилдӱ болгон, куш чылап учуп, кайда ла јӱретен учун, албаты оны Учар-ака деп байлаган.

Јаҥарчы ӧрӧкӧнниҥ  кожо чыккан карындажы Садак Чурпанов болгонын кайкап уктым. Угар болзо, бу экӱниҥ адазы башка, энези јаҥыс – Саданчикова Саамчы эмтир.   Јаҥарчы Тогочоев 17 јаштуда канду јууга атанып, колына шыркаладып, Березняки деп јерде госпитальда јадарда, оны ӧлгӧн дейле, айылына похоронка аткарган эмтир. Абам тегин кижи эмес болгон учун, карындажыныҥ тирӱзин сезип ийген.  Абам ӧрӧкӧнди ол ӧйдиҥ улузы ӱзе билер болгон: белгечи, ырымчы, јарлыкчы, јайалтазы јаан, јарын ӧртӧӧр, арчын кӧрӧр, улус эмдеер, ары јанынаҥ јайалталу, кудайдаҥ курчулу кижи болгон деп. Јиит ӧйинде кӱчтӱзи коркыш, јаскыда кӧдӱртке торбокторын јӱктенип, Кайырлык сууны кечирип туратанын јаандарыс айдыжатан эди, баатыр Ирбизек угынаҥ бӱткен дежетен.

Абам ӧрӧкӧнди мен кичинек тужымда кӧрӱп  туратам,  нениҥ  учун дезе бу кижи Кызнай ӱӱремниҥ (Людмила Петровна Бордомолова) карган таайы Кӱндӱбейдиҥ (энезиниҥ адазы) адазы болгон. Абам баштагандар суу кечире јуртаган, ол ӧйдӧ ӱч тура турган, деремнедеҥ туура јер, магазин, школ, свет јок. Ондо јаткан балдар кӱнӱҥ ле школго та канайып келип туратан? Абам ӧрӧкӧн кара-кӱреҥ чырайлу, таларкак, јарындары јалбак, кејегелӱ, малдыҥ ӱзиле сӱркӱштенип, кӱнге тазаланып алган јадатан. Ол јерге барза, јадатан «кабайын» озолодо белетеп, таскактыҥ алдына јӧлӧп койгон туратан. Бис, оогош балдар, оны кеме эдип ойноп турарыс. Мӧштӧҥ ойгон ондый «кабайды» эмди јаҥыс   Сайдыста белетейт. «Алаканда јуралган чийӱнеҥ туура барар арга јок» деп айтканыла, Абам ӧрӧкӧнниҥ јаан јайалтазы уулыныҥ барказына, Арам Кыпчаковко, тӱшти деп сананып турум, байа ук деп неме улалып бараткан. Санашкин Василий база кенетийин ле алкышчы боло бербеген, Кайырлыкта мӱргӱӱлдерди башкарып ӧткӱрет, Василийдиҥ энези Мӧр ӧрӧкӧн Абамныҥ кызы.

Ол ӧйлӧрдӧҥ бери база не санаагарга кирет деп   сурагыма,  Адайыҥ      кӱлӱмзиренип, јайгыда колхоз байрам ӧткӱрип туратанын айтты. Уулдар, кыстар јарыжып туратан эмтир. Тайтакова Тӱргедейдиҥ энези Кичекова Кыйгас сӱрекей јӱгӱрӱк болгонын темдектеди. Ол сыны кыска да болзо, узун Чугушты, Адянов Кӱргӱлдиҥ эјезин, маргаанда јаантайын акалап ийетен деди. Бу куучыннаҥ улам, мен Тайтакова Тӱргедей эјебистиҥ карган энези керегинде «Эне Алтай» журналда чыккан сӱрекей солун эске алыныжын бичип ийерге турум. «Мениҥ карган энем Тукеева Јаман деп кижи, бай ады Кӱјей болгон. Кайырлыкта той болордо, карган энемди Кӧксууныҥ уулдары уурдай берген. Азый ӧйлӧрдӧ кысты апарган айыл-јурттаҥ чыгарбайтан. Ол кату ӧйлӧрдӧ эр улусты албанла тудуп апаргылайтан. Абайда јаткан ӱч балалу карган энемниҥ ӧбӧӧнин эҥирде эки кижи кетежип туруп апаргылап јадарда, чыйрак келин јӱгӱргенче, чеденниҥ агажын кодоро тартып, бирӱзин јыга согуп ийген. Экинчизи ӧбӧӧнин ӧлтӱре адып ийген. Ӧбӧӧним тур калбаан болзо, экинчизин база ондо ло јыга согуп салар эдис дейтен. Оноҥ карган энемди сӱрӱшкилеген, балдарыныҥ бирӱзин ичине јаба буулайла, экӱзин колтыктанып, сӱрӱжип келеткен улустыҥ колына киргенче дейле, кайанаҥ калып ийген. Колтыктанып алган эки балазы колынаҥ чарчай берген учун тирӱ артып калган. Буулап алган балазын тӧжӧнип салган, ол ло тарый јеҥеске сугуп салган. Сӱрӱжип келген улус узак ла бедиреген, байла, ӧлгӧн дейле, јӱргӱлей берген. Анча-мынча ӧй ӧткӧн соҥында јурттыҥ улузы бисти бедиреп кыйгырышкан, је мен бӱдӱнбей, узак ла отургам дейтен.  Је улустыҥ болужыла эки баланы аттыҥ кӧксине ээрге јаба буулайла, бир атка бойым минеле, экинчи атты терепчилейле, Кадын сууны кечкем. Суу не аайлу јаан, атты агызып турганда. Кайа ла кӧрӧдим, балдарым кандый деп. Онойып Кайырлык алтайыма јанып келгем. Карган энем сӧӧк-тайагы јаан, чачы кара, чала коҥкок тумчукту, чыйрагы, бӧкӧзи не аайлу. Ээрге јаба таҥып экелген балдары – мениҥ энем ле Сары таайым болгон».

Тӱргедей Тайтакованыҥ карган энези бӧкӧ, чыйрак,  энези јӱгӱрӱк, капшуун учун бу да кижи тегин кижи болбогон. Байа бир ук укталып баратаны чын эмтир. Нениҥ учун дезе, Тӱргедей Маймановна јиит ӧйинде аттыҥ ылгымын, омогын минип, эш-нӧкӧриле, балдарыныҥ адазыла, Пионер Ешевич Тайтаковло,     јылкы мал кабырган. Боду ӱй кижи јылкы малды канай кабыратан деп сананадым. Минип алган адыныҥ омогын, јаҥыс јерде бијелеп туратанын мен кичинекте кӧрӱп јӱретем. Эмди бу ӧрӧкӧн сегизен јашка јууктажа берген, тӧрӧл Кайырлыгында Александр, Зинаида, Сергей ле Сливана балдарыныҥ јылузын, эркезин кӧрӱп, эҥке-тоҥко, јеҥил-айак отуры, эмди де узак јаш јажазын деп кӱӱнзейдим.

Бу кижи керегинде бичип тура, оныҥ эш-нӧкӧриле болгон кижиниҥ куйка бажы јымыраар учуралды база бичип ийейин.    Алдында јылдарда «Алтайдыҥ Чолмоны» газедисте база бистиҥ јерлежис Токтой Амырович Сомоевтиҥ Пионер Ешевич керегинде эске алыныжы чыккан. «Бу кижи јажына ла јылкы кабырган, тайга-таштыҥ ортозында јӱрген, нени ле кӧргӧн. Је бир катап Тӧгӧриктиҥ тайгазында малдап јӱреле, болчокты ажып ла келерде,  јирме метр кирези алдында беш-алты «мајалайлар», Алтайыстыҥ јаан аҥы, јаҥыс јерде  јуулыжып калган, ээчижип турган ӧйи.  Канайдар, нени эдер? Бу учуралда сок јаҥыс арга – тижизин адар керек. Јылкычы кижиниҥ минген ады быжу, кӧӧркий эрјине мал, эр кижиниҥ нӧкӧри деп тегиндӱ айдылбаган эмей. Ат кыймык этпей тура берген, јӱктенип алган мылтыкты ушта соккон бойынча, тижи айуны ӧлтӱре адып ийген. Онойып јаан јеткердеҥ айрылган». Бу бичимелдеҥ мен оныҥ јалтанбазын, капшуунын, чеченин сӱреен кайкап, кӧрӱш-таныштарыма, газет бичитпейтен јерлештериме куучындаган эдим.

«Кажы ла кижиниҥ јӱрӱми – ол бӱткӱл телекей» деп, байла, тегиндӱ айдылбаган. Бу бичиген эске алыныштарымла колбой, Кайырлыктыҥ улузын кайкадым. Кандый ла салымду, кандый ла јайалталу албаты мында јуртаган да, јуртап та јат. Эмдиги ӧзӱп јаткан јаш ӱйе, бала-барка јаандарын, ада-ӧбӧкӧзин билип, оморкоп јӱрзин деп   бичидим.

А. ТУЙБЕНЕКОВА

ФОТОЈУРУКТА: Кайырлыктыҥ улузы, 1950 јыл