Алтайдын Чолмоны

«Колбу тудулбаганча, кайра болор јаҥ јок»

07.05.2019

Јасла, јылула кожо Улу Јеҥӱниҥ 74-чи байрамы  ойто ло једип келди. Јӱректериске Јеҥӱле, ат-нерелӱ јуучылдарысла, тылда иштегендерле оморкошло кожо карыкчал ла ачу сыс ойгонот.  Кажы ла јыл ортобыстаҥ бу улус ырап јат, астап јат. Је олордыҥ эткен агару кереги бистиҥ  санаабыста, эземисте ӱйелерге артар!

Мениҥ адам, оргончы сӧӧктӱ Исак Алексеевич Бельчеков, јуу башталарда, Улаган аймакта «Чолушман»  совхозто полевод-бригадир болуп иштеген. Ол јерлештериле кожо јууга 1941 јылдыҥ куран айында атанган. Олор ӧштӱни тургуза ла оодо согуп јанар деген амадулу кайда да јойу, кайда да машиналу баргандар. Јиит, омок  улус каткы-кожоҥду барган – кандый јуу болорын кем билген. Адамныҥ куучындаганыла, Алтайдаҥ барган улусты туш-башка аткарган. Је канду јууга кирерде,  јуу узак ла улалган. Алтайдаҥ барган уулдарга башка кӧрӱм болгон. Олорды соокко тоҥбос, мылтык адар, атту маҥтадар, иштеҥкей ле чыйрак, белен черӱчилдер деп, башка јерде туткандар, кату-кӱч айалгада бӱдӱретен јакылталар беретен.

Адамныҥ биске куучындаганы эмдиге санаамнаҥ чыкпайт:  «Фронтто связист-телефонисттиҥ учуры јаан болгон. Тил, јакару, јетирӱ јетиретен јаҥыс арга бис болгоныс.  Немецтер бисти адарга коркышту кетешкилейтен. Мен колбуныҥ соок, тоҥ эмигин тиштенип эмезе бутка буулап, кардыҥ, сууныҥ, батпактыҥ ӱстиле јыларым, канча ӧйгӧ кыймык јок јадарга да кӧп лӧ келижетен. Белимле, сыртымла октор шуулап, коштой снарядтар јарылып турар, кезиги шыркалап та ийер».

1943 јылдыҥ ӱлӱрген айында ондый октордыҥ бирӱзи адамды ийнине тыҥ шыркалаган. Ол госпитальда эмденип, ойто ло јууга кирген. Адамныҥ бели бастыра шырка, октордоҥ арткан карчый-терчий истер болгон. Ол изӱ кӱнге тӧӧлӧнип, «осколокторым јылыжып туру» дейтен.

«Ол ло соок, тоҥ сабак-эмикти сӱӱреп, будыска буулап, торт болбосто тиштенеле јыларыс. Колбу тудар јакылтаны бӱдӱрбегенче, ойто кайра келерге јарабас. Колы-будыҥ, сабарларыҥ ӱжӱп те калза, бастыра бойыҥ суу да болзо, је керекти учына чыгара эдер керек. Сенеҥ Тӧрӧлиҥниҥ, Алтайыҥныҥ, албатыҥныҥ салымы камаанду болгондо. Соок сабактаҥ тиштерис оорыганда, изӱ кӱлге картошконы кӧмӱп, изӱ бойын тиштеерис. Оноҥ ойто ло колбу ӱзӱлген, капшай колбогор дезе, соок бол, тӱн-тӱш бол, сыр јӱгӱрӱкле барып ла јадыҥ, јылып ла јадыҥ…» —  адамныҥ бир катап куучындаганы бу болгон.

Јеҥӱниҥ сӱӱнчилӱ кӱнинде адам Алтайында болбогон. Ол фашисттердиҥ учы-кыйузын јок эдип, 1946 јылдыҥ ӱлӱрген айында јанган. Адам иштеги једимдери учун кайралдарыла коштой јуучыл кайралдарыла, ол тоодо «За победу над Германией» медальла оморкоп јӱретен. Ол јуу керегинде куучындаарын сӱӱбес болгон. «Оны кайдатан, база катап ондый јуу-чак болбозын. Алтайым амыр, балдарым ырысту ӧссин» — дейтен.  Адам фронттоҥ јанала,  совхозто полевод, бригадир, фуражир болуп иштеген. Шыркалары јаандап, ачылып, сыстадып, оорып јӱреле, 1975 јылда јада калган. Ол ло кокурчы, омок ло куучынчы бойы нӧкӧрлӧриниҥ, балдарыныҥ санаазында арткан.

Адам ла энем тогус бала азырап чыдаткан: Николай, Анатолий, Татьяна, Зинаида, Дмитрий, Любовь, Екатерина, Ольга, Лариса. Ӱч балазы јаан улус болуп калала, јеткердеҥ улам божогон. Арткан  алты балазы, бис, ада-энебистиҥ јакылтазыла ӱренип, иштегилеп јӱрӱс. Эмди бойыс та јаанак-тайнак, улдак-тайдак болуп, ветерандар болуп  калдыс. Фронтовик  адабыстыҥ адын тӱжӱрбей, јакшы адын ададып, угын ӱспей, Алтайыста амыр јӱрӱбис. Татьяна Исаковна ла Зинаида Исаковна педагогтор, узак јылдарга бойыныҥ аймагында Балыкчы ла Саратан јурттардыҥ школдорында канча ӱйе балдарды ӱредип, јаан јолго чыгарып койгондор. Эмди олор амыралтада, балдарыныҥ балдарын кӧрӱжип, тоомјылу јаанактар, тайнактар болуп јӱргилейт. Зинаида эјем јуртта ветерандардыҥ јайаандык ӧмӧлигинде эрчимдӱ турушкан, кӧп кӧрӱ-конкурстарга јӱрӱп, олор јеҥӱлӱ јерлер алып туратан. Татьяна эјем эмди де јурттыҥ да, школдыҥ да керектеринде база эрчимдӱ туружып јӱрет. Любовь Исаковна ла Лариса Исаковна медишчилер, тургуза ӧйдӧ олор Улаганныҥ тӧс эмчилигинде эл-јонныҥ су-кадыгын корыыр быйанду ижин бӱдӱрип турулар. Эки акам јӱрӱмнеҥ арай ла эрте јӱре бергени коркышту карам. Дмитрий акам эмди амыралтада, ого калада тӱндӱктиҥ квартиразы келишкенине сӱӱнедис.

Балыкчы јурттаҥ јууга барган, ойто јерине келип, мал-аш, бала-барка азыраган јуучылдардаҥ бӱгӱн кижи јок. Олордыҥ аттарын адап, эзедип салайын:

А. Н. Кыныраков, Н. А. Чукин, П. С. Тужалов, В. С. Тужалов, Г. Г. Бедушев, И. А. Качашев, Л. М. Каланов, М. М. Каланов, В. О. Машкаков, А. Н. Чоков, Г. М. Сугунушев, Г. А. Сартаков, Н. А. Тантыев, Н. Н. Тантыев, И. И. Параев, С. А. Олчонов, Н. А. Кобенов, А. Н. Сымдалов, А. А. Телеков, Н. О. Чанчиев, П. А. Чымындаев, А. Н. Сарулов, П. С. Тымыев, П. О. Сабулов, Г. Н. Сартаков, И. П. Чокурбашев, Т. А. Чокурбашев.

От-калапту јууда ӧштӱле јуулажып, ак-јарыкты, кӧк теҥерини, амыр-энчӱни, ырысту јӱрӱмди корулап алган фронтовик адаларыска бажысты јабыс тудуп, бажырадыс. Ончо эл-јонды, ол тоодо фронтовиктердиҥ бала-баркаларын Улу Јеҥӱниҥ кӱниле уткып, бажыгарды бийик тудугар, адаларысла оморкоп, јакшы адын ададып, угын ӱспей јӱректер деп баштанып турум.

Е. МЮНЧИНОВА

ФОТОЈУРУКТА: Адам ла энем кезик балдарыла кожо. 1970-чи јылдардыҥ башталганында.