Алтайдын Чолмоны

Монгол кӧбӧктӧр

18.06.2019

XVIII чактыҥ беженинчи јылдарында Кыдаттыҥ черӱзи, албатызын саткан Амыр-Санаага баштадып, кеен Алтайга табарган. Алтай албатыны ӱзеге шыку кырып, Алтайды ээнзиредип салган. Тоолу ла алтай ӧрӧкӧ аба-јышка, капчал корумдарга барып, коруланып артып калган. Качан алтай ичинде јыт јыбар арчылып, токуналу ӧйлӧр келерде, алтайлар бирдеҥ-экидеҥ биригижип баштаган. Телкем кобы-јиктерге отоктор тӧзӧгилеп, јӱрӱмди улалткылап ийген. Ондыйлардыҥ тоозында Кан-Јабаган ичинде Шиберти кобызында кӧбӧк сӧӧктӱ алтайлар база болгон.

Байталдарга солыган уулчак

Алтай ичиниҥ байлыгын айландыра јаткан каандыктар јакшы билетен. Кажы ла каандык саду ӧткӱрерге јилбиркейтен. Бир канча ӧй ӧткӧн кийнинде алтай албаты монгол јерине кӧндӱре садуга киргилей берген. Бир андый саду ӧткӱрген ӧйдӧ, балдар јок арттып калган кӧбӧк сӧӧктӱ кижи монгол јеринеҥ јирме беш байталга ӧскӱс уулчак толыйла экелген. Ӧскӱс уулчакка Темичи деп ат берип, монгол кӧбӧк сӧӧк берген.

Ӧйлӧр ӧткӧн сайын Темичи чыдап, качан ок эр кемине једе берерде, Начӧрӧ ичинде јаткан кыпчактардаҥ бир келин јӧӧгӧн. Анайып, Шиберти ичинде монгол кӧбӧк сӧӧктӱ јаҥы укту оток тӧзӧлгӧн. Кыдаттыҥ табарузыныҥ кийнинде коруланар аргазы јок артып калган тоолу алтай отокторго Чарыш ичинеҥ кыргындар табарып баштаган, косколоҥду ӧйлӧр болгон. Бир кичинек артып калган мал-ажын, бойлорын кыргындар јерине айдуга апаратан. База бир ондый табаруныҥ ӧйинде, Темичиниҥ ӱйи јаҥы чыккан уулын чедегине оройло, агаш аразына кача берген. Анайып, эзен артып калган уулына Темичи Чедеке деп ат берген. Кыргындар токуналу јадарга бербей, улайын табарып кӧндӱге берерде, ак каанга јери-суузыла багынып, токуналу јаткылай берген.

Чедеке чыдап, айыл-јуртту, балдарлу болуп, бир уулына Бојонок деп ат берген. Бојонок јаштаҥ ала шулмус, кӱчтӱ уул болуп ӧскӧн. Ол эр кемине једе берерде, Арнур ичинеҥ кыпчактардаҥ эш-бараан јӧӧгӧндӧр. Бојонок ло эмеени јирме бала азыраган. Балдары бастыра эзен-амыр чыдап, Кан-Јабаган ичине таркагылай берген. Уулдарыныҥ бирӱзин Тайда деп адагылаган. Тайда тогус јашту болордо, адазы ого Беш ичинеҥ он сегис јашту келин јӧӧгӧн. Той ӧткӧн кийнинде јаан айылдаҥ ыраак јокто јаҥы биле тӧзӧгӧн балага чӧбрӧ јабынтылу содон айыл туткулаган. Бир кӱн таҥаары јуук адазы Тайда эшке келзе, айылдыҥ иргези ойык, тогус јашту Тайда јаҥыскан уйуктап јаткан. Кӧрӧр болзо, уурчылар иргени ойоло, ӱйин уурдап апарган.

Тайда чыдап, эр кемине јеткен. Коркышту чыйрак, бӧкӧ уул кандый ла эмдикти минетен. Кырлу мылтыкла камылдылап атканда, Тайдага једери јок болгон. Тайда ӱйин уурдаган кижини, Беш ичиниҥ кыпчак бӧкӧзи Тайтакты, угуп туратан. Бир катап ол Јыландуныҥ боочызын ажып, Беш ичине тӱжер деп сананган. Боочыга чыгып келерде, удура атту эки кижи келген. Бирӱзи јаан оборлу, таларкак кижи Тайтак болуп калган. Куучын бажына ачыныжып, Тайда ат ӱстинеҥ Тайтактыҥ кӧзине јудруктаарда, ол аттаҥ аҥтарыла берген. Тайда јерде јаткан кижини кӧргӧжин, оныҥ бир кӧзи сурулып калган. Тӱрген ле аттаҥ тӱжӱре калыйла, алаканла кӧзин кийдире ныкып ийген.

Монгол кӧбӧктӧр ол ӧйлӧрдӧ аргалу-чакту јада берген-дердиҥ бирӱзи болгон. Тайда айыл-јурт тӧзӧп, азыраган балдарынаҥ эки уул, бир кыс чыдап, эр кемине јетире јӱрген. Јаан уулы Сосноп, кичинеги Аларушка болгон. Сосноп јаанаган сайын кылыгы, куучыны, арткандарына кӧрӧ, чек башка. Эне-адазын сонуркадып, аркада ӧскӧн агаштарла, айландыра турган тууларла куучындажатан. Тӧрӧӧндӧри бала тегин бала эмезин билип, Сугаш ичинде јаткан јаан камга апарган. Ол кам Соснопты кӧрӧлӧ айткан: «Укту-тӧстӱ кам болотон эмтир, мениҥ кӱчим једип, баштандырып койзом, улу кам болор, албаты-јонго быйанду јӱрер. Менеҥ быйан јетпезе, ол алтайдыҥ элчилери ак-јарыктаҥ апарар». Сугаштыҥ камыныҥ быйаны једип, Сосноп алтай ичине ады-јолы јарлалып, ак санаалу камдардыҥ бирӱзи боло берген.

Калка камла јиишкени

Ол ӧйлӧрдӧ Улаган ичинде Паспартыда Калка кам јуртаган, бойы казыр кылык-јаҥду, кӱчтӱ кам болгон. Улаган ичинде ого удурлашкадый, оныла кабышкадый камдар јокко јуук болгон. Калка кам јиирин јип, бактырарын бактырала, шок кылыгына чыдабай, Чолушман ӧзӧгинеҥ оныла јиишкедий камдар бедиреп, Кату-Јарыктыҥ боочызын ажып, Башкаустыҥ суузын тӧмӧн тӱшкен. Је Чолушманныҥ албатызы ӱзеге шыку крестке тӱшкен, јиишкедий кам таппай, кайра јанып ийген. Јанып келеле, шок кылыгына чыдабай, Чуй ичине тӱшкен. Чуй ичиниҥ камдарын бактырала, јиийле, Урсулды ӧрӧ чыккан. Кан-Јабаган ичинде Шиберти кобызында орто јашка једе берген Сосноп деп јаан кӱчтӱ кам барын укпас јердеҥ угуп, билбес јердеҥ билип алган. Байла, кыймырашкан кӧрмӧстӧри јетирген болор дежетен.

Сосноп Калканы Јабаганныҥ боочызында сакып алган. Калка кам Урсул бажында Угар кобыга токтогон. Качан Калка кам једип келерде, эки кам јӧптӧжӱ куучын ӧткӱрген. Јӧптӧжӱ ӧткӧн кийнинде Угар ла Начӧрӧ кобылар бириккен артта јиижиш башталган. Канча кӱндер улалганча тӱҥӱрлӱ кайлап, бой-бойына удура кӧрмӧстӧрин тайатан. Кӧрмӧстӧрин тайып баштаза, айландыра тал-табыш коркышту турар. Оны тегин кижи кӧрӧр, угар аргазы јок, арјанынаҥ јайалталу улус јаҥыс угатан. Камдар јииже-јииже келеле, арып-чылагылай берзе, јӧптӧжӱ куучын ажыра тыныш алынып соодынгылайтан. Ондый кӱндердиҥ бирӱзинде Сосноп кам кырлу мылтыгын јӱктенип, Азыраткан ичинде Караҥуй деген јикте кујурга барган. Бозом эҥир кирип јӱрерде, кујурга шоодой кураан тӱжӱп келген, Сосноп эликти адып ийерде, ол јыгылбай, јырадӧӧн калып ийген. Сосноп алаҥ кайкап, эликтиҥ кийнинеҥ ары кӧрзӧ, куйругыныҥ алдында ак јок. Калканыҥ кӧрмӧзи келип јӱргенин Сосноп оноҥ билген.

Мындый учурал болгондо, оны кӧрмӧс деп билген кам окло эмес, куру тарыла адар керек деп, ол јаан камдардаҥ угуп јӱретен. Сосноп болчок окло аткан. Калкага мекеледип јидиртип ийгенин оҥдогон. Јанып келеле, эки кӧстӧҥ отурып калган адазы Тайдага айткан: «Улаганныҥ камына мекеледип ийдим, ӱч кӱннеҥ божоп каларым. Сӧӧгимди одоштой јикте јоон тытка чыгарып койор. Тӱҥӱримди тӧртӧн коногым ӧткӧнчӧ ойбогор. Мен Калкала ол алтайдаҥ јиижетен кижи. Тӧртӧн коногым ӧдӧ берзе, ойып койор. Мениҥ кам јайалтам јеендеримниҥ бирӱзине тӱжер».

Ӱч кӱннеҥ Сосноп кам божогон, оныҥ айтканыла, мӧҥкӱзин одоштой јикте јоон тытка чыгарып салгандар. Сосноптыҥ мӧҥкӱзин чыгарган тытта сӧӧги калганчы ӧйлӧргӧ јетире турган. Ол јикте Јабаганнаҥ Кичеев Саадак деп кижи ӧлӧҥ эткен, јиктиҥ адын Сосноп кобызы дежетен. Угар кобы эки камныҥ јиишкен тал-табыжынаҥ Угар деп адалган. Соснопты јууган кӱннеҥ ала бозом эҥир кире ле берзе, тӱҥӱрдиҥ табыжы кӱлтӱлдеп, Шибертиниҥ аралын тӧмӧн тӱжӱп јадар. Эки кӧстӧҥ отурган адазы оттыҥ јанына отурала кимириктенетен: «Батаа, бир уул ойто ло јӱӱле берди, аа».

Тӧртӧн конок јеткенче кажы ла эҥир-тӱн тӱҥӱр кӱлтӱлдеп, ӧзӧкти тӧмӧн тӱжӱп јадар болгон. Сосноптыҥ тӧртӧн коногы ӧдӧ берерде, тытка чыгала, тӱҥӱрди ойгылап койгон. Оноҥ ло эҥирлер сайын тӱҥӱрдиҥ кӱлтӱлдежи токтогон. Тоолу кӱннеҥ Јабаганныҥ боочызын ажып келген Калка кам божогон деп јетирӱ Шиберти ичинде монгол кӧбӧктӧргӧ једип барган.

Эмдиги улалган угы

1996 јылда Алексей Григорьевич Калкин бу куучынды база эске алынган: «Сосноп камды мениҥ карган адам Калка кам јиген». Калка кам божоп каларда, билези ол ло Јабаган ичине шокшоп артып калган. Карган адазыныҥ јайалтазы Алексей Григорьевичке тӱшкен. Совет јаҥ ӧйинде тӱҥӱр тудар јаҥ јок болордо, арчын јытту Алтайдыҥ арчынын тузаланып, албатыга быйанду јӱрген ӧрӧкӧн.

Сосноптыҥ кам болотон јайалтазы сыйныныҥ уулдары Текеге ле Јышка кӧчкӧн. Јыштыҥ уул јеенчеги Трыйкага тӱшкен. 1968 јылда Трыйка 18 јашту болордо, тыҥ оорый берген. Оны Јалаҥай-Бажында неме билер эмеенге апарган. Ол эмеен Трыйканы кӧрӱп айткан: «Сосноп угынаҥ барып јаткан јаан кам болотон бала эмтир. Мениҥ бойымды Сосноп кӧндӱктирген, кӱчим јетпес. Эмдиги ӧйдӧ бу баланы баштандыратан кӱчтӱ кам јок. Бала мынай ла шыралап јӱреле, божоп калатан эмтир». Тыҥ ла јаан удабай, Ленинниҥ чыккан кӱнинде аркада одын эдип јӱрерде, бир карышча будак турган агаштаҥ айрылала, базып отурган уулдыҥ јиткезине шабылаарда, ол ло јерине божой берген.

Сосноптыҥ адазы Тайда јӱс он јаштаҥ ажыра јӱрген. Озогы улус јажын кӱн, ай јерди айланганыла билип тургузатан. Аларушканыҥ 1917 јылда чыккан уулы Ајыйдыҥ уулы Кӱндӱй акабыс куучындайтан: «Мен 3-4 јаштуда 100 јаштаҥ ашкан, эки кӧзинеҥ отурып калган абам Тайданы јединип јӱретем». Аларушканыҥ јаан уулы Ӱтӱй (бай ады Ајый) совет јаҥнаҥ качып, алтай тӱбин айланып јӱреле, шокшогон. 1988 јылда 106 јаштуда божогон.

Сосноп эки ӱйлӱ болгон. Бирӱзинеҥ тӧрт уулду: Траҥ, Айдар, Малчы, Тадыр. Экинчи ӱйинеҥ бир кыс, бир уул. Кызыныҥ ады Маҥыр, уулы Камылды. Сосноптыҥ балдары аргалу-чакту јаткан. Бир уулы Тадыр ӱредӱ алган. Онойткончо, совет јаҥ Алтайга једип келген. Тадыр бичикчи кижи болуп, облонодо иштеген. Качан аргалу јаткан улусты кулактап турарда, Тадыр акаларына келип, мал-ажаарды, јӧӧжӧгӧрди коммунага табаштыраар, табаштырбазар, слерди айдай берер деген. Шиберти, Начӧрӧ, Арнур ичинде монгол кӧбӧктӧр мал-ажын, јӧӧжӧзин коммунага бербей, сойып баштаган. Сойорго кӱчи јетпей барарда, бастыразы Кӧксууда Абайдыҥ тайгаларына кача берген. Тадырды репрессия тушта тудала, священниктиҥ уулы, албатыныҥ ӧштӱзи деп бурулайла, 1937 јылда чаган айда Кызыл-Ӧзӧктӧ адып салган. Ол ӧйдӧ облонодо кожо иштеген нӧкӧри Јоло-Кайырлыктаҥ Чапыев Иженер Модестович кожо качак деерде, Соснопов Тадыр болбогон деер. Иженер Модестович Молдавияга јетире качып јӱреле, карыыр јажында Алтайына јанып келген. 1995 јылда бойыныҥ эске алынган куучынынаҥ: Траҥ ла Айдар Абайдыҥ тайгаларынаҥ 1936 јылда Кан ичине једип келерде, священниктиҥ уулдары, албатыныҥ ӧштӱзи деп бурулайла, 10 јылга айдай берген. Траҥ 1946 јылда Нарымский крайда лагерьде божогон. Уулы Капшай сурулаарда, архивтеҥ ондый јетирӱ келген. Качан Траҥды айдай берерде, тӧрт ӧскӱс бала артып калган. Казай, Кӱчӱк, Капшай, Чорчык. Энези 1932 јылда јада калган. Коммуна тӧзӧлип баштаарда, ӧскӱс балдарды Шибертинеҥ Экинур ичине экелген.

Курсагын азыранарга ӧскӱс балдар кандый ла эп-аргазын бедиренген. Капшай Тураты ӧзӧккӧ картошко бедиреп барала, Елеусов Жанибек деп уулла танышкан. Качан Ада-Тӧрӧл учун јуу башталарда, 1942 јылда 17 јашту Капшайды јууга апарган. Жанибекле кожо эки јерлеш јаҥыс частька туруп, коштой јуулашкан. «Днепр сууны кечеристе, сен шыркалатпаан болзоҥ, экӱ кожо герой болор эдис, Капшай» – деп, Совет Союзтыҥ Геройы Елеусов Жанибек 1979 јылда нӧкӧрине Экинурдӧӧн айылдап келеле куучындаган. Капшай ӧбӧкӧлӧрин эске алынганда, калаҥы мынайда кожоҥдойтон:

Јаан камныҥ уулы эдим,

Јалтанбайтан уул эдим.

Улу камныҥ уулы эдим,

Уйалбайтан уул эдим.

Капшайдыҥ кожоҥынаҥ бодогондо, кам улус коркорын, уйаларын оҥдобойтон улус ошкош. Бойы Јабаганнаҥ келген Бабандыева Јылымла кожо биригип, беш бала азыраган. Эки уулы Јыбан ла Кириш. Ӱч кызы Јымай, Балька ла Тристо. Бӱгӱнги кӱнде арткан монгол кӧбӧктӧр Экинурда Трановтор, Аларушкиндер, Темеевтер, Тонтоковтор, Тюлентин Чука акабыстыҥ балдары. Мӧндӱр-Соккондо Чичкановтор, Сугаш-Абай ичинде Сосноповтор, Чичиновтор, Сороноковтор.

Јыбан Транов