Алтайдын Чолмоны

Ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ кереес сӧстӧри — јуруктарында

25.06.2019

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ турчызы јурукчы, график Аржан Ютеевтиҥ «Энчи» деген таҥынаҥ баштапкы кӧрӱзи кичӱ изӱ айдыҥ 21-чи кӱнинде кӧдӱриҥилӱ айалгада ачылды.

Јайалтазы јаан јиит јурукчыныҥ ады-јолы Сибирьде, Россияда, онойдо ок телекейдиҥ кӧп ороондорында јарлу. Јурукчыныҥ јайаан ижине, јуруктарына јилбӱ јаан болгонын тӧрӧл Алтай јеринде баштапкы катап ӧткӧн таҥынаҥ солун кӧрӱ лапту кереледи. Эл музейдиҥ јааны Римма Еркинованыҥ айтканыла, јаҥжыкканы аайынча ӧдӱп турган «Музейдеги тӱн» деген кӧдӱриҥиде де мындый кӧп кӧрӧӧчилер, анчада ла јииттер, болбой турган. Мында, чындап та, јииттер сӱреен кӧп болгонын кӧрӱлерге улай ла јӱрӱп тургандар база аҥылап, оморкоп темдектедилер. Айдарда, јиит улуска Аржан Ютеевтиҥ јайаан иштери јуук ла кару. Ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ энчилеп, кереестеп артыргысканы јаш улустыҥ кӧксинде, канында ине. Айдарда, јурукчы јуруктары ажыра бойына кураа улустыҥ јӱрегин, кӧксин чечет, ук-тӧстиҥ тазыл-тамырына бурыларга, оны оҥдоорго болужат. Ӧткӧн ӧй, бӱгӱнги ле келер ӧй јурукчыныҥ јуруктарында билдирер-билдирбес, бачым ӱстине сезилбес колбуда болгонын кӧрӧӧчилер јӱректериле сескенинде алаҥзу јок…

Јурукчы Кан-Оозы аймактыҥ Кӧзӱл јуртында чыккан. Оныҥ кийнинде Ютеевтердиҥ јаан ла нак билези кала јаар кӧчкӧн. Аржан каланыҥ 7-чи таҥмалу школында ӱренген, онойдо ок балдардыҥ јуранар сургалында ӱренген. Школды једимдӱ тӱгезип, культураныҥ ла санаттыҥ Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжине кирген. Мында ол «Декоративно-прикладное творчество» деген специальность аайынча РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы Амыр  Укачинде  ӱренген. Оноҥ 2011-2017 јылдарда Красноярсктагы Государственный художественный институтта ӱренип, эҥ бийик темдектерле божоткон. Институтта ол Россияныҥ нерелӱ јурукчызы, РАХ-тыҥ турчызы ады јарлу Александр Покровскийде ӱренген.

Аржанныҥ јайаандык јолы билезинеҥ, ада-энезиниҥ су-алтай таскамалынаҥ, алтай школдо ло ады јарлу јурукчыларда, кеендиктиҥ устарында ӱренгенинеҥ ичкери кӧнӱ барып, мындый једимдерге јеткенин кӧрӱниҥ ачылтазында сӧс айткан улус аҥылап темдектеген. Јаан једимдердиҥ, јеҥӱлердиҥ кийнинде чылазыны, амыры јок иш, бедирениш, ченелте турат. Тӱни-тӱжи иштенген, бедиренген кижи ӧрӧ, ичкери ӧзӧтӧнин јиит јурукчы јакшы билер. Тӱрген тебӱле барып јаткан бӱгӱнги кӱнде јайаан јайалталу кеендиктиҥ улузына бойыныҥ јерин, сӱӱген, амадаган ижин табары јеҥил керек эмес. Тапкан кийнинде, јолынаҥ чыкпаска, бек турары, ичкери турумкай барары база керектӱ. Айдарда, бу јиитти бойыныҥ јолын тапкан, санаа-кӱӱнине, кӧрӱмине келишкен јолын калыгыныҥ тӱӱкилик јолына, ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јаҥдаган јаҥына, јаҥжыккан јаҥжыгуларына тайанып, олорды кереестеп ак-чаазынга салып јатканы деп айдарга јараар.

Кӧрӱде тургузылган јуруктардыҥ кажызы ла таҥынаҥ башка тӱӱкилик эрмек-куучын. Јуучыл алып-баатырлардыҥ айса кам ӧрӧкӧнниҥ, эмезе таш кезерлердиҥ бӱгӱнги јииттерге, келер ӱйелерге кереестеп айткан сӧстӧри деп оҥдоорго јараар. Чактар тӱбинеҥ эленчик-колончыктарыстыҥ келген сӱр-кеберлери саҥ башка куулгазын ийделӱ, сезимдӱ. Ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ куулгазын сомдоры бӱгӱнги кӱнде албатыныҥ тилине, јаҥжыгуларына, јаҥына бурулзын, энчи-байлыгар, ырыс-кежигер, бала-баркагардыҥ ырызы, ичкери јолы шак бу ӱргӱлјик энчи-байлыкта деп айдып тургандый.

Јурукчы Аржан Ютеевтиҥ кӧрӱми аҥылу, солун. Оныҥ бӱткӱл јер-телекейдиҥ табылганы, бӱткени керегинде санаалары, кӧрӱми Алтайдыҥ ла Сибирьдиҥ бирлик салымы ажыра кӧргӱзилет. Шак мындый эптӱ, јымжак колбу сӱӱшти, јалакай, јараш јарыкты сыйлайт. Бастыра телекей бирлик кожоҥдо, биједе деген куулгазын сезим келет. Кӧрӱде, темдектезе, «Очы-Бала», «Алтайдыҥ чечектери», «Тӱрк кабай», «Алматтардыҥ тӱӱкизи», «Ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ сӧзи», «Ээлердиҥ таҥдагы», «Јарабас-туду» ла оноҥ до ӧскӧ иштеринде тереҥ, ойгор учур салынган.

«Јайалтазы да, јолы да јаан јурукчыны бастыра јанынаҥ јӧмӧӧри, болужары бӱгӱнги кӱнде сӱреен керектӱ. Бойы да тыҥ, јуруктары да тыҥытту» — деп, билимчилер Тамара Садалова, Мира Демчинова кӧрӱде айттылар.

«Јурукчы бойыныҥ ижинде јураарыныҥ эски де, јаҥы да эп-аргаларын, эп-сӱмелерин келиштире, эптӱ тузаланып, кееркедим-декоративный пластиканыҥ јаҥы, солун ууламјызын ачат. Мында ол јарыкты, јараш, сӱрлӱ, ӧҥжӱк, јаркынду деген шӱӱлтени јаҥы кӧрӱмле экелет. «Ада-ӧбӧкӧниҥ јерине, Алтайына» деген кӱӱн-санаага «ачык эжиктиҥ» сӱрин-кеберин салганы кайкамчылу. Мынызы јурукчыныҥ бойыныҥ јайалтазын, кӧрӱмин чыгара айдарга, ак чаазынга чындык саларга билерин кӧргӱзип, керелеп јат» — деп, искусствовед, доцент Наталья Покровская бичийт.

«Энчи» деп адалган кӧрӱге бурылар болзо, оныҥ окылу ачылтазы Эл музейдиҥ атриумында содон чадыр айылдыҥ эжигиниҥ алдында ӧтти. Мында чакы, кезер таштар-баатырлар. Аржан Ютеевтиҥ нӧкӧрлӧри Добрыня Сатин ле Костя Балахнин кайлап, јурукчыны, кӧрӧӧчилерди алкап, санаа-кӱӱнин јарыдып, сын-арказын сергиттилер. Аржанды баштапкы таҥынаҥ јаан ла солун кӧрӱзиле  кӧп улус акту кӱӱндеринеҥ уткып, учурлу, јылу кӱӱнземелдерин айттылар.

Јурукчыны Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ министри Ольга Антарадонованыҥ адынаҥ Гульнара Куртова, Кан-Оозы аймактыҥ јааны Эжер Ялбаковтыҥ адынаҥ культура ла спорт бӧлӱгиниҥ јааны Александра Кокушева уткыдылар. Бойыныҥ јайалталу ӱренчигин Амыр Укачин уткып, Аржанныҥ оогоштоҥ ала иштеҥкейин, турумкайын, јана баспазын аҥылап темдектеди, ол Аржанды ӱреткен ӱредӱчилериниҥ нерелӱ ижи јанынаҥ база айтты.  Кеендиктиҥ устарыныҥ јииттиҥ кӧксин ачып, јолын кӧргӱзип ӱреткени, таскамалы једимдӱ турулталу болгонын шак бу кӧрӱ керелеп јат деп, А. Укачин айтты.

База бир јарлу ӱредӱчи, РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы Сергей Дыков талдама јииттиҥ једимдери јанынаҥ база учурлу сӧзин айтты. Оныҥ айтканыла, мынаҥ бир ай озо музейде јурукчы Игорь Катоновтыҥ таҥынаҥ баштапкы кӧрӱзи бийик кеминде ӧткӧн. Бу јиитт јурукчылардыҥ Туулу Алтайдыҥ санат бӧлӱгине јетирип јаткан јӧмӧлтӧ-болужы јаан. Јурукчы болуп, бойыныҥ јерин, јолын табатаны каруулу керек. Јолын таап, колго-бутка туратаны, бойыныҥ кӧрӱми, сӧзи быжып-быжуланганы тӧртӧн јаш кирезинде болуп јат.  Је Аржан Ютеев јолын сӱреен тӱрген табала, кӧндӱгип, бийик тебӱле ичкери барат. Туулу Алтайда јураарыныҥ телекейинде этноархаика, неоархаика деген ууламјылары јуукта табылган. Шак мындый ууламјыда барып, бу јиитттиҥ јеткен једимдери керегинде Сергей Дыков элбеде айтты.

Римма Еркинова јурукчыныҥ јайаандык ижи јанынаҥ база јакшынак сӧстӧрин, јолду шӱӱлтелерин айтты. «Кӧрӱни белетегени, тургусканы сӱреен эптӱ. Бӱгӱнги ӧйдиҥ некелтелерине кӧнӱ келижет. Бӱгӱн јиит јайалталар, јурукчылар кеендик телекейине келип, эжигин ачып, алтын бозогозын алтап, бойлорыла, ижиле таныштырат. Јурукчылар Г. И. Чорос-Гуркинниҥ, Н. И. Чевалковтыҥ јолын јолдоп, олордыҥ ижин улалтып јаткан јииттердиҥ јолы ачык болзын» — деп кӱӱнзеди.

Јуулган кӧрӧӧчилерге јаан алкыш-быйанын билезиниҥ адынаҥ Аржанныҥ адазы Андрей Ютеев айтты. Јурукчы дезе бу кӧрӱни белетеп ӧткӱрерине јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирген «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы Айсулу Кыйгасовага, Эл музейге, јааны Римма Еркиновага, ада-энезине, ака-карындаштарына, эл-тӧрӧӧндӧрине, 7-чи школдыҥ ӧмӧлигине, культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжине, Красноярсктагы художественный институтка, ончо ӱредӱчилерине јерге батпас алкыш-быйанын айтты.

Аржан Ютеевке Москвада ӧткӱрген кӧп тоолу кӧрӱлери учун Алтай Республиканыҥ Москвадагы элчилигиниҥ адынаҥ (јааны Ирина Лозовая) Быйанду самара кӧдӱриҥиде табыштырылды.

Кӧдӱриҥиниҥ ачылтазы ӧйинде розыгрыш-ойын ӧткӱрилди. Колы јеҥил, ырысту јеҥӱчилдерге бир јуруктыҥ копиязы ла јуруктар базылган футболкалар табыштырылды.

Тургуза ӧйдӧ А. Ютеев Россияныҥ јуранары аайынча академиязында иштеп, јада-тура јер-Алтайына јанып, тӧрӧл колледжинде иштеер амадулу.

Солун кӧрӱ куран айдыҥ 18-чи кӱнине јетире улалар.

К. Пиянтинова