Алтайдын Чолмоны

Эл Ойынды ээчиде — Олимпий ойындар

25.06.2019

Алтай Республиканыҥ спортчыларыныҥ кичӱ олимпий ойындары јаан изӱ айдыҥ 5-7 кӱндеринде Горно-Алтайскта ӧдӧр. Спортчылардыҥ, јаргычылардыҥ ла тазыктыраачылардыҥ тоозын бастыра јаба алза, маргаандарда бир муҥга шыдар кижи туружары темдектелет. Быјылгы олимпиаданыҥ баш јаргычызына телекейлик кемдӱ јаргычы, Россия Федерацияныҥ спортыныҥ ла физический культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Артем МАЙЧИКОВ тудулган. Бӱгӱн оныла ӧткӧн куучын-эрмекти јарлап турубыс.

— Артем Владимирович, спорт сӱӱчилер кичӱ олимпий ойындардыҥ башталарын энчикпей сакып јат. Быјыл маргаандар канча бӱдӱмле ӧдӧр?

—Олимпиадада медальдар спорттыҥ он сегис бӱдӱминде ойнолор. Је олордыҥ кезиктери Алтай Республиканыҥ чемпионаттарына кийдирилип, ӧдӱп калган. Городкиле, чой кӧдӱрер спортло маргаандар дезе Кӧксуу-Оозы аймакта ӧдӧтӧн «Алтайдыҥ тоҥмокторы» деген фестивальдыҥ программазына кийдирилген. Кичӱ деп адалып турган олимпий ойындарыстыҥ учуры јаан,  кеми элбек деп, алаҥзыштар јогынаҥ айдарга јараар. Олимпиадага, Эл Ойынга ла чылап ок, сӱрекей кӧп кӧрӧӧчилер келип јат. Быјыл маргаандарда бир муҥга шыдар кижи туружар деп, мынаҥ ӧрӧлӧй айдылган эди.

Олимпиаданыҥ финал ойындары он бир бӱдӱм аайынча ӧдӧр. Спорт сӱӱчилер футболло, волейболло, гандболло, столдо ойноор теннисле, јеҥил атлетикала, грек-рим кӱрешле, дзюдоло, самболо, алтай кӱрешле, јуучыл самболо, полиатлонло болотон маргаандарды келип кӧрӧр аргалу. Волейболло, гандболло ойындар «Јиит спартакчы» спортзалда ла педколледжтиҥ спортзалында ӧдӧр. Кӱрешчилер «Спартак» стадионныҥ јажыл јалаҥында тудужар, јеҥил атлеттер база «Спартакта» тартыжар. Футболисттер «Динамо» стадиондо ойноор. Столдо ойноор теннисле, полиатлонло маргаандар дезе М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжтиҥ ле  госуниверситеттиҥ спортзалдарында ӧдӧр.

—Олимпиаданыҥ программазы керегинде куучын-эрмегис толо болзын деп, бир ле аай Алтай Республиканыҥ чемпионаттарына кийдирилген арткан бӱдӱмдердиҥ аайы јанынаҥ база айдып берзегер?

—Атла јарышла,  спортивный ориентированиеле маргаандар бу айдыҥ 21-23 кӱндеринде Оҥдой аймакта Јоло јуртта ла Горно-Алтайскта јакшы кеминде тӧзӧмӧлдӱ ӧдӱп калды. Бу турнирлер јанынаҥ командалардыҥ башкараачыларынаҥ јаргычылардыҥ ижине комыдалдар ла угузу бичиктер  болбоды. Окјаачылар дезе бойлорыныҥ маргаандарын кичӱ изӱ айдыҥ 29-30 кӱндеринде ӧткӱрерге белетенип туру. Бу турнирди ченемелдӱ тазыктыраачы ла јаргычы А. А. Сельбиков, арткан маргаандар ла чылап ок, база јакшы кеминде ӧткӱрерине иженип турум. Бокс ло шахмат аайынча федерациялар кичӱ олимпий ойындарга кийдирген маргаандарын база ӧйинде ӧткӱрип салгандар. Олимпиаданыҥ текши турулталары кӧрӱлзе, командалардыҥ бу бӱдӱмдерде јууп алган очколоры зачетко база кийдирилер.

— Улустыҥ маргаандарга келери калганчы ӧйдӧ там ла астап јат. Бу јаҥыс  та бистиҥ республиканыҥ эмес, је анайда ок бастыра ороонныҥ оору сурагы.  Јербойыныҥ эҥ бийик кемдӱ маргаандарына — кичӱ олимпий ойындарына алдындагы јылдарда атту-чуулу спортчылар  келетен эди. Бу јаҥжыгуны ойто не орныктырбас?

—Алдында ӧйдӧ биске јаҥыс та јарлу спортчылар эмес, је анайда ок ак-айаска кӧдӱрилип, ат-нерелӱ керектер бӱдӱрген космонавттар да келетен болгон. А эмди ӧй  кубулып ла ӧскӧрип калган. Јашӧскӱрим керегинде айтсабыс, XXI чакта олордыҥ јилбӱлери бистийинеҥ чек башка. Спорттыҥ маргаандарын кӧрӱмјилӱ ле солун ӧткӱрерге ас эмес акча-манат керек. Бастыра сурактар ого тӱртӱлип јат. Бу олимпиада озо баштап Турачак аймакта ӧткӱрилетен учурлу болгон. Је маргаандардыҥ ээлери белетеништӱ иштерди чӧйип, учында чек мойножып ийерде,  ойындарды кала бойына алынган.

Кӱндӱлӱ айылчыларды кычырып, олорды бийик кеминде уткыыр керек. Акча-манат јеткил болгон болзо, куучын чек ӧскӧ болор эди. Темдек эдип, олимпиадада иштеп турган јаргычыларды алалы. Олорго сӱрекей ас акча тӧлӧлӧт. Футболды, волейболды, гандболды, арткан ӧскӧ дӧ бӱдӱмдерди јакшы билер специалисттер ишјалды ассынып, кӧндӱре ле мойножып турган учуралдар бисте база бар. Оноҥ улам јакшы јаргычылар јок артадыс. А акчазыныҥ кеми анча кире деп тургузылып ла јӧптӧлип калган окылу документ-бичикти баш јаргычыныҥ бойы баш билинип  кубултар јаҥы јок. Шак ла мындый ла ого јуукташ шылтактардаҥ улам футболдыҥ федерациязы бу олимпиадада иштейтен јаргычыларын туку республиканыҥ тыштынаҥ экелерге јат. Мыны чала эби јок айалга деп айдарга јараар.

Мындый кемдӱ маргаандардыҥ ачылтазы ла јабылтазы јазымы јогынаҥ кӧдӱриҥилӱ, сӱрлӱ ле јараш болор учурлу. Биске бу керекте карын јаан болужын культураныҥ министерствозы јетирет. Олор дезе база бистий ле айалгаларда ине. Олимпиаданыҥ ачылтазында тууразынаҥ атту-чуулу спортчылардаҥ кем де болбос деп айдарга келижип јат. Оныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы јаан изӱ айдыҥ 5-чи кӱнинде «Спартак» стадиондо 20 саатта ӧдӧр. Јабылтазы дезе — јаан изӱ айдыҥ 7-чи кӱнинде. Олимпиаданыҥ јабылтазында маргаандардыҥ адакы турулталары јарлалар ла јеҥӱ алган командаларга кайралдар табыштырылар.

—Маймада ла Оҥдойдо болгон кичӱ олимпий ойындарга СССР-дыҥ спортыныҥ нерелӱ устары Лидия Скобликова ла Алексей Шумаков келип јӱргендерин эмдиге јетире ундыбадым. Атту-чуулу спортчыларла туштажулардыҥ таскадулу учуры сӱрекей јаан деп айдар керек. А бистиҥ олимпиаданыҥ финал ойындарыныҥ баш јаргычыларына кемдер тудулган?

—Футболдо иштейтен јаргычылардыҥ кӱреезин Евгений Тютюков башкарар. Эр ле ӱй улустыҥ волейболыныҥ баш јаргычызына Александр Терещенко тудулган. Полиатлонныҥ маргаандарында Павел Захаровко баштаткан јаргычылар иштеер. Јеҥил атлетиканыҥ јаргычыларын Игорь  Ачкасов башкарар. Грек-рим кӱрештиҥ, дзюдоныҥ, самбоныҥ, јуучыл самбоныҥ ла алтай кӱрештиҥ јаргычыларыныҥ кӱреезин республикада јарлу спортчылар ла тазыктыраачылар Адучы Бойдоев, Денис Мекечинов, Владислав Тайпинов, Амыр Бакрасов ло Санай Саланханов башкаргылаар. Столдо ойноор теннисле, гандболло эр ле ӱй улус ортодо болотон маргаандарда Юрий Леонтьевке ле Вячеслав Володинге баштаткан јаргычылар иштеер.

—Спорттыҥ ойноор бӱдӱмдеринде кемдер јеҥетени эртедеҥ иле кӧрӱнет. Оны элдеҥ ле озо бисте  болуп турган «кирлӱ»  јаргылаштарла колбоп турум. Аймактардыҥ спортчылары ла тазыктыраачылары олимпиадада јаргычылар ак-чек иштеер деп иженип јат дезем, байла, јастырбазым. Баш јаргычы кижи нени айдарыгар?

—Маргаандарда јарабас дейтен «керек-јарактар» бистеҥ болгой, јаан да спортто јеткилинче  учурап јат. Садыжатан, јаман сӧстӧр айдатан, «бой-бойлорына» болужатан, јаҥыс ла бир јаны јаар сыгыратан јарабастарла карам-кайрал јогынаҥ тартыжар керек. Бистиҥ олимпиадада спортчылардыҥ ла јаргычылардыҥ чыгартулу кижизи маргаандардыҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазында јаҥжыкканы аайынча бастыра туружаачылардыҥ адынаҥ ак-чек тартыжулардыҥ ле ачык-јарык кӱӱн-таптыҥ кодексиниҥ чертин берер.

Республиканыҥ тӧс калазыныҥ јуунты командазы ойноор бӱдӱмдерде јаҥжыкканы аайынча арткандарынаҥ, байла, эмеш тыҥ болор. Маргаандарга белетенетен аргалар олордо чик јок бийик ине. Јурт јердиҥ ле каланыҥ спортчыларыныҥ айалгаларын канайып тӱҥдештиретен эдиҥ. Кем билер, кажы бир аймак бу олимпиадада Горно-Алтайскты, айса болзо, акалап та чыгардаҥ айабас. Чындап, маргаандарда, ол тоодо кичӱ олимпиадаларда «кирлӱ» јаргылаштар болуп турган деп айдарыгарда, кандый бир бӱдӱмди чокымдап болорыгар ба?

—Андый учуралдар бисте анчада ла футболдо болуп јат.

—Маргаандардыҥ ээжилерин бӱдӱрзин деп, бис ончолорынаҥ теҥ-тай некеерис. Мында биске јаан болушты спорттыҥ бӱдӱмдери аайынча федерациялар јетирер аргалу. Мынаҥ ӧрӧлӧй футбол керегинде айткан эдис. Керек-јарактыҥ текши аайы јаргычыларга тӧлӧп турган ас ишјалда да эмес деп айдар керек. Спорттыҥ ойноор бӱдӱмдеринде биске билгирлери бийик јакшы јаргычы-специалисттер таскадып ла ӧскӱрип алар некелтелер туруп јат. Бу јанынаҥ бистиҥ республика, ӧскӧ тергеелерге кӧрӧ, тыҥ «аксаҥдап» јат. Мында спорттыҥ бӱдӱмдериниҥ федерацияларына ишти тыҥыдар керек деп бодойдым.

Куучын футбол керегинде ӧдӱп турарда, ол јанынаҥ јетире айдып ийейин. Бу бӱдӱмле маргаандар олимпиадада ӱч кӱнге улай «Динамо» стадиондо ӧдӧр. Јаан изӱ айдыҥ 5-чи кӱнинде 11саатта баштапкы ойында Кан-Оозы ла Улаган аймактардыҥ јуунты командалары туштажар. 15 саатта дезе Горно-Алтайсктыҥ да Оҥдой аймактыҥ командалары ойноор. Экинчи кӱнде 11 саатта — Оҥдой ло Улаган, 18 саатта — Горно-Алтайск ла Кан-Оозы тартыжар. Јаан изӱ айдыҥ 7-чи кӱнинде дезе футболло маргаандар 10 саатта башталар.

Алтай Республиканыҥ спортчыларыныҥ кичӱ олимпий ойындарында медальдар ла сыйлар учун  тартыжулар ӧскӧ дӧ бӱдӱмдерде кызу ла курч айалгада ӧдӧри иле билдирет. Эл-јонды маргаандарга келип, олимпиаданыҥ тӧзӧӧчилериле, туружаачыларыла кожо эки јылдыҥ ичинде јӱк ле бир катап болуп турган ойындарыста байрамдык, амыр-энчӱ ле ачык-јарык  айалгалар тӧзӧзин деп кычырып турубыс. Бӧкӧлӧрдиҥ, чыйрактардыҥ ла мергендердиҥ ады-јолдорын дезе кебисте, јажыл јалаҥда, кортто ло рингте болотон ак-чек тартыжулар адаар ла јартаар.

Куучын-эрмекти П. КАБАР ӧткӱрген