Алтайдын Чолмоны

Дедеевтер — угы-тӧзи Кумжулунаҥ

06.08.2019

Бу јуукта Шабалин аймакта Камлак јурттыҥ јанындагы «Айас» турбазада солун туштажу ӧткӧн.

Мында Дедеев деген ӧбӧкӧдӧҥ тарап-таркап барган улус јуулышкан. Тӧрӧӧн-туугандар бу туштажуны ӧткӱрери јанынаҥ бир јыл кайра, бистиҥ тооп јӱрген Сергей Тобоевич Пелешевти (Дедеевти) калганчы јолына ӱйдежип турала јӧптӧшкӧн. Ол Дедеев деген ӧбӧкӧдӧҥ тарап-таркап барган улусты Кумжулуда јуурга амадап јӱрген болгон. Тӧрӧӧн улус јуулыжып, таныжып, куучындажып алзын деп амадаган.

Туштажуга Меректеҥ, Кунгейдеҥ, Кудачынаҥ, Саламчы-наҥ, Санакуштаҥ, Тобойдоҥ, Аднайдаҥ ла ӧскӧлӧринеҥ де таркап баргандар келген.

Кумжулу… Бу јуртты билбес улус Туулу Алтайда јок бол-бой. Ол бистиҥ јарлу бичиичи ле ӱлгерчи Л. В. Кокышевтиҥ, областьтыҥ башкараачызы болгон М. В. Карамаевтиҥ тӧрӧл јурты. Дедеевтер бу јуртта туку 19-чы чакта јаткан деген јетирӱ бар. Оноҥ до озо мында јаткан болордоҥ айабас. Лазарь Васильевич бу јурттыҥ кезик улузын бойыныҥ чӱмдемелдеринде ӱргӱлјик тӱӱкиге артырып салган.

Туштажуныҥ туружаачылары озо баштап Камлакта јерлеш-фронтовиктерге учурлай тургузылган кереестиҥ јанында јуулышкан. Бу кереесте Дедеев деген ӧбӧкӧлӱ тӧрт кижиниҥ ады-јолдоры бичилген. Олор фронтко атанып, кайра јанбаган. Алевтина Ивановна Бокееваныҥ куучындаганыла, оныҥ адазы И. С. Дедеев ого эки ай болордо јууга атанган, јууныҥ јалаҥынаҥ кайра јанбаган. Канча онјылдыктар ӧткӧн соҥында оныҥ сӧӧги Украинада јуулганы јарталган. Оныҥ сыйнызы М. С. Дедееваны кӱйӱзи Н. Л. Чичканов ол сӧӧксалгышка апарып јӱрген.

Мениҥ таайым, энемниҥ аказы Виктор (Камду) Саламчинович Дедеев, јууга бойыныҥ ӱреткен адыла кожо барганын билерим. Ол атту кайучылдардыҥ взводыныҥ командири болгон, Курский дуганы ӧткӧн, оныҥ кийнинде госпитальда узак эмденген. Эмденеле, бойыныҥ јуучыл частине барган. Дон сууны кечер тушта ол сурузы јок јылыйып калган. Энем «Мени сакы» («Сени бедирейдим») деген телепрограмманы токыналу кӧрӱп болбойтон. Ол берилте ажыра улус табыжып, табылып турганын кӧрӱп, таайыныҥ мӧҥкӱзи кайда кӧдӱрилгенин билип алар арга болорына иженген…

Јерлеш-фронтовиктерге учурлалган кереести кичееп турганы кӧскӧ илинди. Камлак јурттыҥ администрациязы-ныҥ јааны С. В. Соколов туштажуга јуулган улусты Кумжулу јаар баштады. Улус коомой јолды ӧдӱп чыгар тӧрӧл кӧлӱктер-ге отурып, колоннала барган.

Кумжулу керегинде јаш тужынаҥ арткан эске алыныш јаркынду элестер артырган. Ол тушта јурт кандый да јарык, јаш тужыныҥ кайкамчык ороонындый болгон… Мындагы улус нак јаткан, бары-јогыла ӱлежип јӱретен. Бойыныҥ ӧйинде кӧп тоолу јурттарды јоголтып салганы ачымчылу. Мениҥ де энем Эртечи Саламчиновна Дедеева (кыс ӧбӧкӧзи) ол тушта бойыныҥ ада-энезин, Саламчы Кунгеевичти ле Анна Багыровнаны, Беш-Ӧзӧк јаар апарган. Бистиҥ биле анда јаткан, мениҥ адам Николай Матвеевич Тыдыков мын-да ӱредӱчи болгон.

Кумжулу ӧзӧккӧ једип барала, јӱс јылдаҥ кӧп ӧй кайра тудулган тураны кӧрдис. Бисти Кумжулуныҥ эмдиги «аборигени», турлуныҥ ээзи Иван Иванович Кириллов уткыган. Бир эмештеҥ јаҥмырлап та турган болзо, бис от одырып, чӱм-јаҥысты јаҥдап, чай астыс. Улус базып, ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ тураларыныҥ, айылдарыныҥ орды кайда турганын бедиреген. Иван Иванович бир уктаҥ тарап-таркаган улус мынайда јуулышканын кайкап кӧргӧн. Бистиҥ бойыска да бу туштажу кайкамчылу болгон деп айдарга јараар.

Јурт јеезениҥ јааны С. В. Соколов аншлаг белетейле, бери экелеле, чакыныҥ јанына тургузып койгон. Анда бу јер Л. В. Кокышевтиҥ тӧрӧл јери болгоны бичилген. Чакыны бойыныҥ ӧйинде Кумжулуныҥ гран-кыйуларын чокымдаар тушта тургускан болгон. Бис бу јиит башкараачы кижиге бистиҥ керегистеҥ туура артпай, јӧмӧгӧни учун јаан быйанысты айдып турус. Бойыныҥ јерлежиниҥ ады-јолын анайып ӱргӱлјик тӱӱкиге артырганы учун ого алкыш-быйан.

Улус јурт болгон јерле базып, фотојуруктарга согуп, эске алыныштарын ӱзӱктелтпей турды. Је јут-јулакай тыҥып баштаарда, улус кайра барарга шыйдынган. Нениҥ учун дезе јаҥмыр тыҥ јааза, кӧлӱктер боочыны ӧрӧ чыгып болбостоҥ айабас. Јолой кӧлӱктер маҥтап болбой, экстремал јол-јорык болды деп айдарга јараар. Боочыга чыгып келер болзо, оныҥ бери јанында јаабаган болуптыр. Дедеевтер угыныҥ улузы Кумжулуга келерде, ай-кӱн јажын агыскан болор бо…

Мындый туштажу анчада ла јаш ӱйеге сӱрекей керектӱ. Дедеевтердеҥ таркаган јиит улус таныжып, мынаҥ ары тӧрӧӧнзижип јӱреринде алаҥзу јок.

Улус «Айас» турбазага келип, белетеп койгон аш-курсакты амзаган. Олор Виктор Васильевич ле Валентина Семеновна Дедеевтердиҥ кожо јуртаганынаҥ ала 50 јылдыгын темдектеген. Олор бу кӧдӱриҥини ӧнӧтийин бу туштажуга келиштирте ӧткӱрген. Бу мындый керек јиит улуска јозок болзын!

Дедеевтердеҥ таркап барган улустыҥ кӧбизиниҥ ӧбӧкӧлӧри кубулып калган: Мордошевтер, Чичкановтор, Шадриндер, Бокеевтер, Пелешевтер, Сабашкиндер, Куда-чиновтор, Попошевтер, Тюковтор, Соколовтор, Каятовтор, Исовтор, Адариндер, Каинчиндер, Ченчаевтер, Тундиновтор, Тодошевтер, Тыдыковтор ло о. ӧ. Бир ук-тазылдаҥ тарап барган бастыра тӧрӧӧн-тууган улусты адаарга кӧп ӧй керек, кемниҥ де ӧбӧкӧзи адалбаганы учун улус тарынбазын деп сурап турум.

Бу туштажу јанынаҥ баштаҥкайды Ольга Сергеевна Дедеева эткен. Ол адазыныҥ амадузын бӱдӱрерге, интер-нет-сетьте «Дедеевтердиҥ угы-тӧзи» деген группа тӧзӧгӧн. Оныҥ баштаҥкайлу бу кереги јакшынак турулталар экелет.

Туштажу ӧткӱрери јанынаҥ тӧзӧмӧл керек-јарактарда анайда ок Лада Викторовна Дедеева, Петр Борисович Попошев, Мерген Николаевич Чичканов эрчимдӱ турушкан. Олорго бис јаан быйанысты айдып турус. Текшилей алза, бу туштажуда турушкан улустыҥ тоозы 50-неҥ кӧп болгон. Мындый туштажулар бистиҥ ӱйеге, келер ӱйелерге сӱрекей керектӱ. Туштажу јакшынак јаҥжыгу болуп улалып барзын деп кӱӱнзейдим.

Л. ТЫДЫКОВА