Алтайдын Чолмоны

Эҥ курч сурактар – јолдордыҥ, јурт ээлемниҥ…

06.08.2019

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин Кан-Оозы аймакта јети јурттыҥ ла Оҥдой аймактыҥ эл-јоныла тушташты.

Кан-Оозы аймакта баштапкы туштажу Јабаганда болды. Мындагы улустыҥ эҥ курч сурагы иш јок улустыҥ тоозы кӧп болгоны. Олег Хорохординниҥ темдектегениле, республиканыҥ ӧзӱминиҥ эл-јоныла кожо тургузып турган программазы шак ла бу айалганы кубултарына ууландырылган. Улус бир јерге јуулыжып, эҥ ле курч сурактарды талдагылап, муниципал кеминдеги јуундарда шӱӱлтелерин айдып, олордыҥ аайына чыккадый јолдорды јартагылайт.

Јабаганныҥ улузы Кан-Оозы аймакта Ирбизектиҥ кереезин тургузар јерди јартап берзин деп сурагандар. Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи бу сурак национальный ойындардыҥ фестивалине белетенери аайынча тӧзӧмӧл комитеттиҥ бу јуукта ӧткӧн јуунында кӧрӱлген деп айтты.

«Бӱгӱн куучын јаҥыс ла Јабаган ичиниҥ атту-чуулу кижизи керегинде ӧдӱп турган эмес, ол бастыра республиканыҥ оморкодулу кижизи. Оныҥ учун республиканыҥ эл-јоны кереести кайда тургузары аайынча јӧпти ончозы јаба јӧптӧӧр учурлу. Бу сурак Алтай Республиканыҥ Јондык палатазына бастыратекши шӱӱжӱге чыгарзын деп берилген» — деп, удурумга башчы темдектеген.

Јалаҥайдагы туштажуда эл-јон культураныҥ туразыныҥ айалгазы сӱреен комой болгоны керегинде айткандар. Бу сурактыҥ аайына чыгарга типовой ӱлекер тузаланар шӱӱлте эдилди, нениҥ учун дезе ӱлекер-сметный документтер белетеерине баратан акча-манатты кымакайлап алар арга бар. Андый башка-башка иштердиҥ кийнинеҥ 2021 јылда тураны тудар иштер баштала берер. Анайда ок аймакта «Культура» деп национальный ӱлекер аайынча Јалаҥайда ла Кӧзӱлде клубтар ремонтолор.

Туулу Алтайдыҥ јурт ээлемдик эдимдерин гран ары јанына садарын элбедери керегинде фермерлер шӱӱлте эткендер, нениҥ учун дезе анайда эткени бистиҥ эдимдерди садар бааны бир канча катапка бийиктедер арга берер. Олег Хорохординниҥ айтканыла, бистиҥ тергееде мал-ашты тирӱге ле сатпай, бойыста ончозын белетейле, белен эдимдерди садуга чыгарар керек. Онызы сӱреен астамду болор.

Јалаҥайдыҥ, Моты-Оозыныҥ ла Коргонныҥ эл-јоны олордо сотовый колбуныҥ чыҥдыйыныҥ кӱч сурактарына, интернет јок болгонына комыдагандар. Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечиниҥ айтканыла, «Цифровой јанынаҥ айалга ончозында теҥ эмес болгонын јоголторы аайынча федерал программада темдектелгениле эки јылдыҥ туркунына республиканыҥ ончо јурттары мобильный колбула јеткилделер, «Цифровой экономика» деп национальный ӱлекер аайынча ончо јурттарда интернет болор.

Јалаҥай јурттагы туштажудаҥ озо Олег Хорохордин Совет Союзтыҥ бу јерде чыккан тӧрт Геройына учурлалган керееске чечектер салды.

Јурттыҥ улузыла туштажу јурт клубта ӧтти. Оныҥ туразына капитальный ремонт «Культура» деп национальный ӱлекер аайынча 2020 јылда эдилери темдектелген.

Аймактыҥ эҥ курч сурактарыныҥ бирӱзи – јолдордыҥ чыҥдыйы сӱреен јабыс болгоны. Бу суракка мында јаан ајару эдилди. Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечиниҥ јартаганыла, «Јеткер јок ло чыҥдый кӧлӱк јолдор» деп национальный ӱлекер аайынча јолдорды јазаар планга Кан-Оозы — Коргон јол база кийдирилип калган. Бу јердиҥ улузыныҥ шӱӱлтезиле, бу јолдо дамба-буудактар тургузар ишти быјыл баштаар керек, нениҥ учун дезе јаскыда суу ончозын агыза берер аргалу. Олег Хорохординниҥ угусканыла, ӧткӱрилип јаткан иштиҥ чыҥдыйына кату шиҥдеш эдилер.

Кӧзӱлде Чарыш сууны кечире кӱр јазалары темдектелген, ол ок ӧйдӧ јаҥы кӱр тударыныҥ ӱлекер-сметный документтери белетелет. Бу сурак бӱгӱн, анчада ла ӧлӧҥ ижи башталган ӧйдӧ курч турат. Анайда ок келер јылда Кайрукунда Чарыш сууны кечире кӱр тудары темдектелген.

Кан-Оозындагы муниципал јуунда бу туштажуларда айдылган ончо шӱӱлтелер бириктирилген. Мында Олег Хорохордин јурт јаткандардыҥ сурактарына каруулар јандырып, аймак ичиле јорыктаганыныҥ турулталарын этти. Мындагы эл-јонныҥ шӱӱлтелери ӱредӱликтиҥ, су-кадыкты корыырыныҥ, јол јазаарыныҥ, туризмниҥ, јуртээлемдик эдимдер эдериниҥ сурактарына учурлалган.

– Кан-Оозы аймактыҥ јолдоры чын јаан учурлу сурак болгонын мен бойым кӧрдим. Келер јуук ӧйлӧрдӧ мында јолдорды салары ла јазаары аайынча јаан иш башталар. «Јеткер јок ло чыҥдый кӧлӱк јолдор» деп национальный ӱлекер аайынча Кан-Оозы аймакка 2 млрд салковой чыгарылганыла коштой, быјыл база 3 млн салковой республикан бюджеттеҥ јербойындагы учурлу јолдорды јазаарга чыгарылар – деп, Олег Хорохордин темдектеди.

Келер тӧрт јылдыҥ туркунына Јабаган — Туйакту јол, Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Кан-Оозы – Талду — Карагай јол, анайда ок Кан-Оозы — Солонешное јол јакшы кемине јетире јазалар.

Туштажуныҥ учында кайралдар табыштырылды. Агропромышленный комплексте кӧп јылдардыҥ туркунына иштегени учун Россия Федерацияныҥ јурт ээлем министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла крестьян-фермер ээлемдиктиҥ јааны Кӱлер Мерюшев кайралдатты.

Россия Федерацияныҥ јурт ээлем министерство-зыныҥ Быйанду самаразы «Арбаев» деп јуртээлемдик кооперативтиҥ председатели Роман Арбаевке, тындулардыҥ ооруларыла тартыжары аайынча Кан-Оозы аймактыҥ станциязыныҥ јааны Валерий Букачаковко, таҥынаҥ аргачылар Юрий Еркинге ле Юрий Медведевке берилди.

Беш бала тапканы ла чыдатканы учун «Быйанду эне» деп темдекле Экинур јурттыҥ кижизи Людмила Елемисова кайралдаткан.

Аргачылык иште јеткен једимдери, јондык јӱрӱмде эрчимдӱ турушканы ла кӧп јылдардыҥ туркунына ак-чек иштегени учун Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла таҥынаҥ аргачы Сынару Арбаева кайралдатты.

Культураныҥ ӧзӱминде эткен таҥынаҥ јаан јӧмӧлтӧзи, јашӧскӱримди јакшыга таскадарында јеткен једимдери, санат ижи учун Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла «Кан-Ойрот» ӧмӧликтиҥ художественный башкараачызы Јергелей Таджибаева кайралдаткан.

Культурада ла санатта јеткен једимдери учун Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ сыйларыныҥ лауреаттарыныҥ дипломдорыла јайалталу јашӧскӱрим кайралдаткан. Кайралдарды балдардыҥ Кан-Оозындагы санат школыныҥ ӱренеечилери Аласа Адарова, Диана Балина, Снежана Модорова, Артем Денежкин ле Сергей Николаев.

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохординниҥ јол-јорыгы оноҥ ары Оҥдой аймакта улалды. Ол Ийин, Кӱпчеген, Кеҥи, Јоло јурттардыҥ эл-јоныла тушташты. Туштажулардыҥ учында Оҥдой јуртта аймактыҥ «Ийделӱ Алтай» деп форумы ӧтти.

Ийинде эҥ курч тӧс сурак эл-јонды суула јеткилдеери эмтир. Бу курч суракты бӱдӱретен эки јол бар: суу соордырар јазалды насосло јеткилдеер эмезе јаҥызын тудар. Кӱпчегенде улусты суула јеткилдеер сурак быјыл бӱдӱп калар. Анда сууны улустыҥ тураларына јетирери аайынча иштер ӧдӧт.

Олег Хорохордин Ийинниҥ улузыныҥ маала ажын ла јиилектерди ӧскӱрери ле олордоҥ аш-курсак эдимдер эдери аайынча шӱӱлтезин јӧмӧди. Мында куучын јуртээлемдиктеги грант аайынча јӧмӧлтӧ керегинде ӧдӧт. Анайда ок Ийинниҥ улузы 1960-чы јылдарда тудулган кӧп квартираларлу тураларды улус јадарга јарабас деп јӧп чыгарары керегинде айдышты. Бу јуук ӧйлӧрдӧ бу тураларды улус јадарга јарабас ла аварийный деп јарадары аайынча комиссия тӧзӧлӧр. Анайып, тураларды эски туралардаҥ улусты кӧчӱрери керегинде федерал программага кийдирер арга ачылып јат.

Ийинниҥ улузыныҥ кӧдӱрген база бир сурагы культураныҥ јурт туразына капитальный јазаш эдери. Эл-јонныҥ айтканыла, культураныҥ эмдиги туразы алдында магазин болгон турада иштейт. Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечиниҥ темдектегениле, јаҥыс ла Оҥдой аймакта «Јурт јерлерди турумкай ӧскӱрери» деп федерал программа аайынча культураныҥ тӧрт туразы јазалар: Хабаровкада, Инегенде, Ӧлӧтӱде ле Ийинде.

Јолоныҥ эл-јоны јуртта спорттыҥ комплексин ачар кӱӱндӱ болгоны керегинде айдышкан. Ол керекке јарагадый тураны да табып алгандар. Анайда ок алдында Эл Ойындар болгон Кабайлу-Межеликтиҥ јерин тузалу тузаланары керегинде сурак кӧргӧндӧр. Мында балдардыҥ су-кадык орныктырар лагерин эмезе муниципал турбаза тудар шӱӱлтелер эдилет.

Эҥ кичинек јурттардыҥ бирӱзи Нефтебазада балдар ойноор площадка јок эмтир. Бу јуртта 84 кижи јадат, балдардыҥ тоозы кӧп. Анайда ок јурттыҥ ичин јарандырар керек. Бу сурактар кыска ӧйдиҥ туркунына аайына чыгарылар.

Аймактыҥ алты јуртында ӧрттӧҥ јеткер болбозын јеткилдеери аайынча Алтай Республика аайынча МЧС-тыҥ ӱлекери јӱрӱмде тузаланылар. Удурумга башчы Олег Хорохординниҥ ле Оҥдой аймактыҥ јааны Андрей Мунатовтыҥ јартаганыла, Бичиктӱ-Боом ло Кеҥи јурттарда ӧрт ӧчӱрер службалардыҥ автопаркы јаҥыртылар.

Тергеениҥ ле јурттар ортодогы јолдордыҥ айалгазы, кӱрлер тудары керегинде Јаламан ла Хабаровка јурттардыҥ эл-јоны јилбиркегендер. Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечиниҥ јартаганыла, Оҥдой аймакта Јабаган-Туйакту јолды, Јоло-Кайырлык, Каракол-Кулады, Кеҥи-Озерное јолдор, Оҥдой, Ӧлӧтӱ, Јаан-Јаламан јурттарга кирер јолдор јазалар. Иш 2024 јылга јетире ӧткӱрилип калар. 2019-2020 јылдарда Чуйдыҥ јолынаҥ Инеген јуртка јетире автојол салылар.

Оҥдойдыҥ улузыныҥ курч сурагы мындагы кӱрди орныктырары. Урсул суу кечире ол кӱрди јазаар иш башталган, ол быјыл бӱдӱп калар деп Олег Хорохордин бӱдӱмјиледи.

2019 јылда сыгын айда Јаан-Јаламандагы кӱр база јазалып калар. Ого ӱзеери удурумга башчыныҥ шылтузыла, Кайырлык сууны кечире кӱрди орныктырарга ӱзеери акча-манат чыгарылган. Ол база быјыл бӱдӱп калар.

Туштажулардыҥ учында Олег Хорохордин государство-ныҥ кайралдарын табыштырды. «Россияныҥ спортыныҥ узы» деп кӱндӱлӱ атты керелеген кере бичикти ол јуучыл самбочы Јалтанбас Сандыковко табыштырды.

Агропромышленный комплексте кӧп јылдардыҥ туркунына иштегени учун Россия Федерацияныҥ јурт ээлем министерствозыныҥ Быйанду самаразы тындулардыҥ ооруларыла тартыжары аайынча Оҥдой аймактыҥ станциязыныҥ јааны Сергей Атаровко берилди. Шак мындый ла кайралды Шибеедеги ферманыҥ управляющийи Аржан Баянкин ле бу ок ферманыҥ тракторизи Армыс Мундусов алдылар.

Беш бала тапканы ла чыдатканы учун «Быйанду эне» деп темдекле Јоло јурттыҥ кижизи Светлана Акунова ла Хабаровка јурттыҥ кижизи Наталья Ладыгина кайралдаткандар.

Культураныҥ ӧзӱминде эткен јаан таҥынаҥ јӧмӧлтӧзи, јашӧскӱримди јакшыга таскадарында јеткен једимдери, санат ижи учун Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла Оҥдой аймактыҥ тӧс библиотеказыныҥ библиотекари Людмила Чекурашева кайралдаткан.

Культурада ла санатта јеткен једимдери учун Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ сыйларыныҥ лауреаттарыныҥ дипломдоры «Урсул» деп албаты хореографияныҥ ансамблиниҥ солисттери Дмитрий Пилюков ло Юлия Яманова кайралдаттылар.