Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱмниҥ кату ченелтелерин јеҥӱлӱ ӧткӧн

06.08.2019

Јайаан берген салымын ак-чек, каруулу јӱрген, јӱрӱмди улалтып, бала-барка азыраган ада-энелерге кандый да ӱйелер быйанду јӱрет. Јирмезинчи чактыҥ бажында чыккан, канчын јиит ӧйинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ шыразын, ачу-коронын ӧткӧн ада-энелерис ак-јарыктаҥ араайынаҥ атанып, астап калды. Ондый јозокту ла турулталу јӱрӱм јӱрген улустыҥ тоозында Шабалин аймактыҥ Каспа јуртында јуртаган Павел Сӱрекеевич ле Нина Григорьевна Мамаковторды адаарга јараар.

Куучынды озо баштап биледе ада кижидеҥ баштайлы. Кергил сӧӧктӱ Павел Сӱрекеевичтиҥ арткан ага-карындаштары бастыразы алтай атту болордо, јаҥыс ого Павел деп ат кайдаҥ берилгени солун болуптыр. Павелдиҥ энези Бычынты Садаковна, тайга-ташта койлоп јӱрген кыс, кызылдарга тил јетирген: актардыҥ отряды слерге табару эдерге клееди деп. Ондый јетирӱдеҥ кызыл тынын аргадаган кызылдардыҥ Павел деп атту командири кыска адылу пистоледин сыйлап айткан: «Уулду болзоҥ, Павел деп ада!». Бычынты соҥында уулду болуп, ол кызыл командирдиҥ адын берген.

П. С. Мамаков Оҥдой аймактыҥ Сорлу јуртында чыккан. Бу јурт Кайыҥчы јурттыҥ ары јанында, эмди ондо эки ле биле јуртап турган деп айдыжат. Уулчактыҥ адазы јада каларда, энези Каспаныҥ Мамаков деп кижизине качып келген. Павел ондогы баштамы школды, оноҥ Шабалинде јети классты божоткон. «Таҥ Чолмон» колхозто иштеген. 1944 јылда ол јараш кӱлӱмјилӱ, омок ӱредӱчи кысла таныжып, айыл-јурт тӧзӧгӧн. Тоҥжан сӧӧктӱ 17 ле јашту Нина Капчикаева салымыныҥ јолыла бу ыраак јуртка ӱредӱниҥ кийнинде келген. Јиит биле бир ле ай јуртаган кийнинде Павел канду јууга атанган. Јиит кижиге јуу-чактыҥ учы-куйнында база туружарга келишкен. Јеҥӱни Германияныҥ Дрезден калазында уткыган.

Јанып клееткен јуучылдарды Ыраак Кӱнчыгышта Японияла башталган јууга аткаргандар. Алтай јуучыл ондо Южно-Сахалинский областьтыҥ Корсиково ло Анивада калаларында турган, јуу-согуштарда турушкан. Фашисттерле јуу-чактаҥ шырка јок чыккан јуучыл бу јууда кӱйген, белинде шырказы бастыра јӱрӱмине арткан. Младший сержант званиелӱ јуучыл Алтайына «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.», «Медаль Жукова» деп кайралдарлу јанып келген. Амыр-энчӱ јылдарда Павел Сӱрекеевич Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле, Ада-Тӧрӧл учун јууда Јеҥӱниҥ юбилейлик кӧп медальдарыла, онойдо ок СССР-дыҥ Јуучыл ийде-кӱчтериниҥ юбилейлик медальдарыла кайралдаткан.

Павел Сӱрекеевичтиҥ ӧӧй адазыныҥ адазы Мамаков Сыгыр кам кижи болгон. Ол Павел јууга барып јадарда, јарын кӧрӱп, ол јуудаҥ эзен-амыр јанып келерин айдып койгон эмтир.

Јууныҥ кийнинде јылдарда Павел Сӱрекеевич «Таҥ Чолмон» колхозто кӧп иштерди бӱдӱрген, ол тоодо учетчик те, бухгалтер де болуп иштеген. 70-чи јылдардыҥ учында Каспадагы ферманыҥ койчызы болуп иштеген. Амыр ӧйдӧ ак-чек ижи учун ол база ок медальдарла, Кӱндӱлӱ грамоталарла, ол тоодо «За освоение целинных земель» медальла кайралдаткан.

Павел Сӱрекеевичле узак јылдарга нак јуртап, сегис бала азыраган эш-нӧкӧри Н. Г. Капчикаева алдында јылдарда Эликманар аймак деп адалган, эмди Чамал аймактыҥ Бешпелтир јуртында чыккан. Ада-энези 11 бала азыраган улус. Нина экинчи класста ӱренерде, адазы јада калган. Јыланду јуртта јаткан эјези Нинаны апарган, ондо кызычак тӧрт классты божоткон. Ӱредӱчи аказы Александр Григорьевич Нина сыйнын Беш-Ӧзӧктиҥ интернадына апарып, 7 класс ӱредӱ берген. Ӱредӱниҥ кийнинде Нина Горно-Алтайсктагы педагогический училищеде ӱренген. Ӱредӱниҥ баштапкы ла јылында јуу башталган, јӱрӱм катулана берген. Кезик балдар ӱредӱзин артырып, јана берген. Ол ӧйдӧ школдордо иштеген эр ӱредӱчилер јууга атанарда, ӱредӱчилер једишпей барган. Арткан студенттерди алты айдыҥ курстарында ӱредип, школдорго аткаргандар.

Нинаны Ӱстиги-Апшыйакту јуртка ийген. Јиит ӱредӱчи бир јыл иштеген соҥында оны Каспаныҥ јети класс ӱредӱлӱ школында иштеерге аткарган. Мында ол салымын, бастыра јӱрӱминде эштежип, эптежип јӱрген эш-бараанын тапкан. Онойдо ок Нина Григорьевнага алкышту алтай Каспада чыккан-ӧскӧн, тӧрӧл јериниҥ адын «Каспа-Москва» деп јарлаган јаан јайалталу улустыҥ ӱредӱчизи болор ырысту ӱлӱ келишкен…

Јуу-чактыҥ торо-шыралу ӧйинде оогош болчомдорды ӱреткен кыстыҥ јӱреги олорды килегенинеҥ, карамдаганынаҥ улай сыстайтан. Јылдыҥ јылу ӧйлӧринде балдар школго келип ӱренетен, школдыҥ ичиле балдардыҥ тал-табыжы јайыла беретен. Је кыштыҥ соок айларында кийим-тудум да јок балдар школго келбейтен. Электроот деп неме јок учун, керосинду лампа кӱйдиргендер. «Бастыразы фронтко!» деген кычырулу, уур-кӱч иш бӱдӱретен эрлер јууга барган кату ӧйлӧрдӧ балдарга јаан улусла теҥ-тай иштеерге келишкен. Ӱренчиктериле кожо ӱредӱчизи де иштенип јӱрген.

Школдо тетрадь, бичиктер, бичинер не-немелер јок учун, ӱредӱ ӧткӱрерге, балдарга билимдер берерге сӱреен кӱч болгон. Кӧп балдар ӧркӧ-момонго чакпы тургузып, тазылдар казып ла мажак јууп, курсагын азыранып јӱрген. Нина Григорьевнага јурттагы бичик билбес улуска јуудагы эш-нӧкӧрлӧринеҥ, балдарынаҥ, ака-карындаштарынаҥ келген ӱч толукту самараларын кычырарга база келишкен. «Эзен-амыр, јакшы јӱрӱм. Немец фашисттерле карамы јогынаҥ јуулажып, јеҥӱге једерис!» деп бичигендерин кычырарга да јакшы болгон. Је карыкчалдузы да болгон, кӧстиҥ јажы кӧп лӧ тӧгӱлген эмей… Мындый ӧйлӧрдӧ јаш келин узак та јуртабаган эжин сананып, Алтайына, эл-тӧрӧӧндӧрине эзен-амыр јанып келзин деп, бойында кӧп лӧ айдынып, суранып јӱретен. Ол кӧп ӧйди школдо балдарла кожо ӧткӱрип, јӱрек оорыдар сакылталу санаалардаҥ айрылатан. Бичикчи, јалакай кӱӱндӱ Нина Григорьевна јууныҥ кийнинде де јылдарда јерлештерине болужып јӱрген. Кемге де пенсиязын јазадып, кожо јаргыларга да баратан. Кемге де посылка аткарыжар, кемге де самара бичижер. 70-чи јылдарга јетире Каспаныҥ улузы боочылар ажыра тракторлу јӱргенин сананза, ары-бери улустыҥ айбызыла јӱрери тегин ле керек эмес болгоны јарт…

Нина Григорьевнаныҥ ырызы тартып, соҥында чыккан балдарыныҥ салымы болуп, Павел Сӱрекеевич санал болгон Алтайына јӱк 1950 јылда јанып келген. Јууныҥ кийнинде јылдарда совет ӧйиниҥ некелте-ээжилери кату болгон. Учетчик, оноҥ бухгалтер болгон Павел отчеттор эдип шакпырап, ижинде узакка артатан. Нина Григорьевна дезе школдо танык та, тоо до таныбас болчомдорды баштапкы класстаҥ ала бежинчи класска јетире ӱредер јеҥил эмес ижинде база удап калатан. Бичиктер де кӧп јок учун, ӱредӱчи уроктордыҥ кийнинде балдарга чӧрчӧктӧр кычыратан. Ол ӧйдӧ, эмдиги ӧйгӧ кӧрӧ, бастыра билим, бастыра солун-јетирӱ бичиктердеҥ болгон эмей. Айылга јанган кийнинде балдарга курсак азары, кийим-тудумын јунуп-чыныктаары, эртенги кӱнниҥ урокторына белетенери кайда… Айылда дезе оогош балдары, кажызына ла ајару керек. Павел Сӱрекеевич балдары ток-тойу чыдазын деп, кандый ла ишти эдип, бӱдӱрип јӱретен. Ол аҥдап та, чапкылар тургузып та баратан.

Бӱгӱнги кӱнде Павел Сӱрекеевичтиҥ ле Нина Григорьевнаныҥ сегис балазынаҥ эзен јӱргендери беш кижи: Людмила – тӧрт баланыҥ энези, Василий ӱч балалу, Вера бир уулду, Луиза эки уулду, Виктор ӱч балалу. Эҥ јаан кыс Валентина 7 уул, Владимир бир уул азыраган. Н. Г. Капчикаеваныҥ ла П. С. Мамаковтыҥ баркаларыныҥ тоозы 21-ге, баркаларыныҥ балдары 38-ке јеткен. Јакшы улустыҥ бала-баркалары олордыҥ адын ададып, јер Алтайына таркап, угын улалтып јӱргилейт.

Нина Григорьевна баштамы школдыҥ ӱредӱчизи болуп 42 јыл иштеген. Ол балдарыныҥ балдарын кӧрӱп, олордыҥ ортозында ырысту јӱрӱп, 82 јаштуда ак чечектӱ алтайына јана берген. Бичик-биликтиҥ, билгирдиҥ телекейин ачкан баштапкы ӱредӱчизин кӧп ӱренчиктери ундыбай, туштажып, куучындажып јӱретен. Алтай калыктыҥ чӧрчӧктӧрин, кеп-куучындарын кычырып, тереҥ кӧгӱстӱ улус таскатканы учун, байла, оныҥ кӧп-кӧп ӱренчиктери тилге, бичикке јайалталу, јайаандык профессиялу улус болуп ӧскӧн. Атту-чуулу бичиичи, ӱлгерчи, кӧчӱреечи Паслей Самык баштапкы ӱредӱчизине ӱлгер де учурлаган.

…Ӧйлӧр ӧткӧн.

Ол ӧйдиҥ урокторы

Булуттарла кожо ыраак ороондо.

Је ойто ло баштапкы ӱредӱчиме тушташтым,

Школымныҥ јанында, таныш оромдо.

Колынаҥ алып, кару эзендежедим,

Буурайган бажынаҥ карыганын биледим.

Је керсӱ каткырган кӧстӧрин кӧргӧмдӧ,

Мен ойто ло кичинек,

Мен ойто ло школдо…

Кару ӱредӱчим, мениҥ јӱрӱмимде

Куулгазын баатырдый јараш болороор.

Проза сӧстиҥ узы, ӧкпӧ-јӱрекке томулар куучындардыҥ, повестьтердиҥ авторы Кӱӱгей Тӧлӧсов, ӱлгер чӱмдеериниҥ узы Борис Самыков база Нина Григорьевнаныҥ ӱренчиктери. Кӧп тоолу ӱредӱчилер, артисттер, кожоҥчылар – ончолоры ла ич-кӧгӱс байлыктары јаан улус – база оныҥ ӱреткендери…

Нина Григорьевна јуу-чактыҥ ӧйинде иштегени учун «1941-1945 јј. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јозокту ижи учун» деп медальла, Ада-Тӧрӧл учун јууда Јеҥӱниҥ юбилейлик медальдарыла кайралдаткан. Онойдо ок јаш ӱйени таскадарында ла ӱредеринде узак ӧйгӧ јакшы ижи учун «За трудовое отличие» медальла, башка-башка јылдарда балдарыныҥ тоозынаҥ камаанду «Медаль материнства» деп эки медальла, «Материнская слава» деп эки орденле кайралдаткан.

Быјыл јаскыда Каспа јурттыҥ быйанду эл-јоны бастыра јӱрӱмин јаш ӱйени ӱредип таскадар јеҥил эмес ишке учурлаган Ӱредӱчи Нина Григорьевна Капчикаеваныҥ тоомјылу адын кереестеп, школго оныҥ сӱри базылган мемориал доско таккандар. Оныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы јаҥы ӱредӱлӱ јыл башталарына јетпей ӧткӱрилери темдектелген.

Н. Бельчекова

Фотојурук билениҥ альбомынаҥ