Алтайдын Чолмоны

Тургун калыктардыҥ чӧрчӧктӧри

13.08.2019

Чӧрчӧк јерине айылдаары јаш та, јаан да кижиге теҥ сӱӱнчилӱ, учурлу ошкош. Чӧрчӧктӧр калыктардыҥ да деп чотолзо, олорды та кем де, качан да чӱмдеген ине. Олор чактарла оостоҥ ооско, ӱйелердеҥ ӱйелерге айдылып келген учун, байла, калыктыҥ болуп артат. Ижим аайынча Најылыктыҥ туразында чӧрчӧктиҥ телекейине айылдаар эки сӱӱнчи, ырыс келишти.

Ондо «Алтын-Туу» бичик чыгартуда тургузылган ла кепке базылган «Сказки народов Горного Алтая» деп бичиктиҥ таныштырузы ӧтти. Таныштыруга јайаандык ишчилер, библиотекалардыҥ ишчилери ле ӧскӧ дӧ јилбиркеген улус јуулды. Туштажуны бу бичиктиҥ тругузаачы-редакторы Лариса Баина јарлу бичиичи А. Толстойдыҥ «Чӧрчӧк – калыктыҥ бистиҥ чарактап јууган ич-кӧгӱс культуразы, ол ажыра биске калыктыҥ муҥдар јылдар ӧткӧн тӱӱкизи ачылат» – деп сӧстӧриле ачты ла сӧсти «Алтын-Туу» бичик чыгартуныҥ гендиректоры Татьяна Туденевага берди. «Бис ончобыс чӧрчӧктӧр угуп ӧскӧнис, тӧрӧл тилистиҥ байлыгын, јаражын олор ажыра бойыска ачканыс – деп, ол куучынын баштады. – Кем де алтай, орус, казах ла ӧскӧ дӧ калыгыныҥ каргандары куучындаган чӧрӧктӧрин угуп ӧскӧн. Бистиҥ ӱйениҥ балдары кычырар болуп јаандап келеле, «Алтай баатырларды» кычырып, тӧрӧлчи, јалтанбас кӱӱн-тапка таскадылган. Бичикти чыгарар шӱӱлте кычыраачылардыҥ, јиит ада-энелердиҥ баштанузынаҥ улам келген. Балдарга тӧрӧл тилиле бичилген чӧрчӧктӧр керек деп кӧп улус келип јат. Онойдо ок анчада ла јайгыда айылчылар кӧп келип, алтай калыктыҥ, мында јуртаган ӧскӧ дӧ калыктардыҥ оос чӱмдемелдериле, фольклор культуразыла сӱреен јилбиркеп, бичиктер сурап јат. Кандый да Интернет, электрон бичиктер чаазында кепке базылган, типографияныҥ будугыныҥ јыды јытанган бичиктерди солып болбос. Байа бир, «тирӱ» сӧс, чаазында базылган сӧс ажыра бала-барка тӧрӧл тилине темигет, оныҥ јажыттарын бойына ачат. Бичик бир муҥ тооло чыккан, олор республиканыҥ бастыра библиотекаларына таркадылар. Ӧҥдӱ, јаркынду будуктарла бистиҥ кеендик редактор Аржана Декенова кееркеткен. Ол бойы Бийскте В. Шукшинниҥ адыла адалган јуранар училищени, оноҥ ГАГУ-ныҥ филология факультедин божоткон. Бичикте тергеебисте јуртаган алтай, орус, куманды, казах, чалканду ла туба калыктардыҥ чӧчрӧктӧри тӧрӧл тилле, оноҥ орус тилге кӧчӱрилгениле чыкканы мӧрлӱ. Айдарда, оныҥ кычыраачылары кӧптӧӧр. Бичик керегинде кычыраачылардыҥ шӱӱлтелерин библиотеканыҥ ишчилери биске айдып келер деп иженедис. Онойдо ок библиотекага келген кычыраачылар кандый литературала јилбиркеп турганын, кандый авторлорды супулап турганын билерге турус, мынаҥ ары ижисте ајаруга аларга».

Уткуулду сӧзин АР-дыҥ национальный политика ла јондыкла колбулардыҥ комитединиҥ председателиниҥ ордынчызы Родион Винокуров айтты. Ол калыктарды, бала-баркаларды интернационалисттер, ол ок ӧйдӧ бойыныҥ культуразын билер улус этире таскадарында чӧрчӧктӧрдиҥ учуру база јаан деди. Бичик чыгартуныҥ ӧмӧлигине јаан јайаандык једимдер, јакшынак бичиктер кӱӱнзеп, комитеттиҥ јанынаҥ тергеениҥ тургун калыктарыныҥ культуразын, јаҥжыгуларын, јайаандык байлыктарын ӧскӱреринде мынаҥ да ары јӧмӧлтӧ болорын айтты.

Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Таукен Яйтынов јаҥы чыккан бичик бичиктердиҥ алтын кӧмзӧзине кирер учурлу деп јолду айтты. Тергеениҥ де, ӧскӧ дӧ јерлердиҥ балдарына эдилген мындый сӱрлӱ ле јаркынду сый учун бичик чыгартуныҥ ишчилерине, национальный политиканыҥ ла јондыкла колбулардыҥ комитедине јӧмӧгӧни учун јаан быйан деди. Бу таныштыру башталардаҥ озо кӧргӱзилген мульфильмдердиҥ авторы Тамара Мендошева-Мукановага алтай чӧрчӧктӧрлӧ тургускан мультфильмдери учун јаан быйанын база айтты.

Туба чӧрчӧктӧрди јууган Августа Кучукова бичик чыгартуныҥ улузына, бичикти тургузаачыларга, кееркедеечилерге јаан быйанын айтты. Бойыныҥ ӧйинде, ол уулчагы оогош тушта, мындый чӧрчӧктӧр, ол тоодо тӧрӧл туба калыгыныҥ чӧрчӧктӧрин, ого кычырар арга јок болгонын эске алынды. Кажы ла калыктыҥ балазына тӧрӧл тилиле бичилген, айдылган чӧрчӧктӧри, ӧскӧ дӧ бичиктер сӱреен керек. Бала олорло јаштаҥ ала танышса, тӧрӧлчи кӱӱндӱ, тилин де билер кижи чыдаары јарт деп, ол јолду темдектеди.

АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ ишчизи Кульдияр Сакитова «Алтын-Туу» бичик чыгартуныҥ јаан эмес ӧмӧлигине јаан быйанын база айтты. Бу оогош ӧмӧликтиҥ эдип турган ижи сӱреен кӧп деп айдып, олордыҥ чыгарган јакшы бичиктери јаантайын суруда деп темдектеди. Олор бийик профессионал кеминде кееркедилген де, тургузылган да, материалдары кыракы талдалганы да олордыҥ бийик каруулу ижин керелейт деп, ол угусты.

Мультфильмдери кӧргӱзилген Тамара Мендошева-Мукановага быйан айдып, бу бичикле кино тургузар санаа-шӱӱлте «Таҥзаган – алтайлардыҥ ӧбӧкӧ-адазы» деп бичиктеҥ башталганын эзетти. Бу бичикке тайанып, кино согор амадуны Т. Мендошева-Муканова «Казахфильм» студияда бӱдӱрип, јакшынак ла су-алтай кӧгӱстӱ, бӱдӱмдӱ мультфильм чыгарганын ол база эзетти. Кульдияр Сакитова бу бичик суруда да боло берердеҥ айабас, ол республиканыҥ јаҥыс ла библиотекаларында эмес, је бастыра школдорыныҥ библиотекаларында база болорын кичеер керек деп шӱӱлтезин айтты.

Таныштыруда уткуулду сӧзин онойдо ок Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Кӱлер Тепуков айдып, мындый јаркынду ӧҥдӱ ле башка-башка тилдерле чыккан бичик балдардыҥ библиотекаларына сӱреен керектӱ деди. Кӱлер Тепуковко бойына да «Азатпай» студиязы ажыра јарлу мультфильмдерди алтай тилге кӧчӱрип салганы учун јаан быйан айдар керек. Калада балдардыҥ республикан библиотеказыныҥ директорыныҥ ордынчызы Галина Скорина тургун калыктардыҥ тилиле, оноҥ орус тилге кӧчӱрилген чӧрчӧктӧрдиҥ јараш ла кеен бичиги балдарга айдары јок јаан ырыс, сый деп айтты. Ол бичик чыгартуныҥ ишчилерине јаан једимдер, база да кӧп бичиктер кӱӱнзеди.

Таныштыруга келгендер бичикле сыйладып, быйан-алкышту арттылар.

Таныштыруда экинчи јаан сӱӱнчи керегинде айтпас арга јок. Ол башталардаҥ озо режиссер Тамара Николаевна Мендошева-Муканованыҥ туку 70-чи јылдарда тургускан ла соккон алтай мультфильмдери кӧргӱзилди. «Теҥериниҥ сыйы», «Алтай ойындар» деген эки мультфильмди сӱреен сонуркап ла јакшызынып кӧрдис. «Алтай ойындарда» шагай-кекпейектерди јурап, тындандырып, ойнодорго кандый кӧп иштеерге келишкен деп сананып калдым. Је мультфильмде кӧрӧрдӧ, олор кандый јараш ла тынду немедий кыймыктанат. Бу мультфильмдерде кеен кӱӱ, алтай кай, јаҥарлар ла диктордыҥ су-алтай тили, ӧҥдӱ јуруктар – ончозы ла алтай калыктыҥ чӧрчӧктӧрин јӱрекке томылу, јуук ла кару эткен. Бу мультфильмдердеҥ башка јерлежистиҥ ӧскӧ дӧ сӱреен јараш ла кеен профессионал иштери бар. Је олорды ончозын кӧрӧр арга болбогоны карыкчалду. Ӧткӧн чактыҥ 70-80-чи јылдарында «Чаҥкыр Алтай» кинотеатрда олорды бастыразын кӧрӧр ырыс келишкен эди. Алтай артисттердиҥ, ӱлгерчилердиҥ, јурукчылардыҥ (мультиктерле иште турушкан казах јайалталарды айтпай да јадым!) бу мультфильмдерди тургузарына эткен јӧмӧлтӧзин бийик бааладыс. Је бу кеен, јараш мультиктер јербойыныҥ телекӧрӱлтезинде јок болгоны, бала-баркабыс олорды кӧрӱп болбозы карыкчалду санааларга экелди. Ӧткӧн чактыҥ 70-чи јылдарынаҥ бери бистиҥ тергеебисте байлык алтай чӧрчӧктӧрлӧ, кеп куучындарла мультфильмдер согоры јанынаҥ бир де ӧспӧгӧн эмтирис. Је ол ӧскӧ куучын болгой…

Н. Бельчекова