Алтайдын Чолмоны

«Кайкап јетпес салым бар»

10.09.2019

Тереҥ талай тÿбинде

Тепсеп jетпес jööжö бар.

Теҥериниҥ тÿбинде

Кайкап jетпес салым бар.

(Jаҥар кожоҥ)

Шак бу сöстöр мениҥ ада-энем Jудурук Јӱстӱкович ле Эмей Капшуновтордыҥ jÿрÿмине келижер. 1950 jылда биле тöзöп, 42 jыл кожо jуртап, jÿрÿмниҥ jолын эптӱ-нак öткöн. Олордыҥ тоомjылу jÿрÿминде Тöрöлистиҥ тÿÿкизинде ле чылап кöп шыра-кÿчтер, jылыйтулар, jеҥӱлер, сÿÿнчилер болгон. Ол ÿйе чыдамкай, чыйрак, бек, оныҥ учун ончо кÿчтерди öдÿп чыккан. Айса болзо, оныҥ учун öй олорды талдап алган ла оной ченелтелерин ӧткӱрткен деп, санаага келериҥ. Айса ол ченелтелер олорды кӱчтӱ, чыйрак эдип таскаткан…

Адам Капшунов Jудурук 1929 jылда чыккан, Беш ичиниҥ тодошторынаҥ болгон. Адамныҥ адазы Jÿстÿк деп кижини уулы 1 jаштуда айдай берген. Энези Аҥыр Экинурда кыпчак сööктÿ Мендеш деп кижиниҥ сыйнызы болгон. Обöгöнин айдап jадарда, Беште тöрöгöндöри Аҥырды 1 jашту уулын öҥӧрип, 3 jашту кызычагын учкаштырып, ай-караҥуй тÿнде Экинурга јажытту jандырган. Адамныҥ энези Аҥыр чыйрак, узун, капшуун кижи болгон, ол учун аказы олордыҥ öбöкӧзин Капшунов деп бичидип, Экинурга артырып алган. Уур-кӱч јӱрӱмнеҥ 4 jашту кызычагы божогон. Адамды 3 jаштуда öскÿс артырып, энези божогон.

Јашта ла ӧскӱс арткан адам Мендеш таайыныҥ эжигине öскöн. Jаштаҥ ала öркöлöп, момондоп азыранган. Jуу öйинде jаан улус чылап бастыра иштерде иштенген. 10-11 jаштуда Брышкакова Чычышка, Бойдошева Араjанга кыра ижинде седок болуп туратан. «Арык, баспас аттар учун камчы да тийип туратан» – деп куучындайтан. Адам Кебезенге канча катап барып, ондо агаш-ташка иштеген. Беженинчи jылдарда колхоз-совхозторго трактор келип баштаарда, адамды Ийинге Сталинниҥ адыла адалган колхозтыҥ адынаҥ ÿредÿге ийген. Адамла кожо Аларушкин Егор, Толоев Кыспай, Чыча ла Саадак Брышкаковтор ÿренген, 1952-1968 jылдарда адам тракторист болуп иштеген. Ол öйдö МТС (машинно-тракторная станция) Кан-Оозында болгон. Адам Экинурдыҥ, Кырлыктыҥ, Ак-Сугаштыҥ, Кӧзӱлдиҥ jалаҥдарын сӱрген. Адам ижин jакшы билери, иштеҥкейи учун канча jуундарда, пленумдарда туружып, канча баалу сыйларла, грамоталарла кайралдаткан. Санаама кирет: баштапкы патефон, радиоприемник бисте болгон. Јурттыҥ тöмöнги бöлÿгинде öскö улуста jок болгон. Беженинчи jылдардыҥ учында адамды «За освоение целинных и залежных земель» медальла кайралдаган.

Энем кыс ӧбӧкӧзиле Аларушкина Эмейдиҥ угы-тöзи Начöрöниҥ кыпчактарынаҥ. Кÿч ле торо 30-чы jылдарда ада кижи божоп каларда, энези балдарын ээчидип, Оймон ичинде тöрöгöндöриниҥ айтырганыла кöчкöн. Нениҥ учун дезе, ондо аш салып азыранган тöрöгöндöриниҥ jадыны jакшы болгон.

Энем јаандап келеле, Корумду јаар кижиге барган. Јуу-чактыҥ ӧйинде кожо чыккандары ойто тескери jанып ийген. Jуу-чактыҥ öйи, энемниҥ öбöгöни јууга барган, балалу болгон, jе балазы божоп калган. Бойы тÿни-тÿжи иште. Энем айдатан: «Коркушту кÿч, торо öйлöр болгон, jе оны ишле, кожоҥло öткÿргенис». Бис јаанап калала, энемле кожо ӧлӧҥ чабарыс. Энем öлöҥди jаҥарлап-jаҥарлап, чаап барып jадар. Эмди сананзам, энем кандый јараш коологон ӱндӱ, чыдамкай, иштеҥкей, балдарына кару ла јалакай эне болгон.

Энем ол кату öйдö Кöксуудаҥ jай болзо абралу, кыш болзо чанакту Бийскке jетире курсак-тамак ла jууга атангандарды тарткан, мал да айдаган. Jе бир катап Чаргыныҥ jанында бир болчок сыр уурдадып, ал-санаага тÿшкен. Кожо jÿрген орус ÿÿрези айткан: «Сениҥ баратан jериҥ бар, энеҥе jан, оноҥ башка тÿрмеге барарыҥ». Экинурга јанып, Кебезенге канча катап барып jÿрген. Ол öйдö Сумина Аркычыла кожо ÿÿрележип jÿргенис дейтен. Энемниҥ аказы Сÿнер ле ийнизи Момпош jуудаҥ шыркалу jангылаган. Келтей кöс jок, сабарлары jок аказы Сÿнер 1947 јылда jаскы ишке эмдик аттар ÿредип турала, эмдикке тептиртип божогон. Оныҥ jаҥыс уулы Аларушкин Ныкыш деп кижи болгон. Бала-барказы Экинурда jадат.

Энемниҥ ийнизи Момпош кысту болгон. Бийск jаар темир-терс, комут бедиреп барган. Ол бойы бичикчи, санаалу кижи болгон, бригадир болуп иштеген. Ол 1946 jыл болгон. Јаскыда jуунаҥ jанып клееткен карындажы Некоров Попойго jолугып, кабинага отургыскан. Бойы подножкага турала клееделе, кöлöсöниҥ алдына кирген. Энем шыркалу ийнизин абралу бедиреп барала таппаган, божоп калган дешкен. Момпош ийнизиниҥ јаҥыс кызы Рая (Аларушкина) Тышкышева канча jылдарга Экинурда эмчи болуп иштеген. Оныҥ бала-барказы Кан-Оозында, Экинурда jадат.

Адам ла энем 1968 jылдыҥ кÿзинеҥ ала 1988 jылга jетире ХХII партсъезд колхозто койлор кабырган. Бу öйдиҥ туркунына государствого канча кире тÿк, эт табыштырган. Кураан ла тÿк алатан пландарын jылдыҥ ла ажыра бÿдÿретен. Оныҥ учун бу иштеҥкей билеге сакмандар блаажып баратан, не дезе кÿскиде план бÿткен учун берген койлордоҥ сакмандарга база ÿлейтен. Энемниҥ аскан казаны jаантайын изÿ туратан, курсак-тамагы толо jадатан. Канча jылдарга адам «Иштиҥ мергендӱчизи» ле «Иштиҥ мöрöйиниҥ озочылы» деп темдектерле кайралдаткан. Озочыл ишчиге келишкен «Жигули» машина база адамда болгон. Адам оны алып болбогон, не дезе 3 студент кыстарлу болгон. Ол машинаны канча уулдар азырап јаткан Темеева Раиса Амыровнаныҥ билезине алып берген. Ол ӧйдӧ садуда болбойтон кебис-паласты да адама канча катап сыйлаган, бирÿзин эмди де мен тудунуп jÿредим. Канча jылдарга адамла кожо Май акам иштеген. Бу jедимдерде акамныҥ jаан ÿлÿзи бар.

1988 jылда, jеткердеҥ улам jаҥыс уулы божоп каларда, олор ижин табыштырган. Олор ол öйдö санааркап, оору-jоболго алдыртып јӱреле, ада-öбöкöзиниҥ jерине атана берген. Ол ÿйениҥ jилбÿзи де, jÿрÿми де чек башка. Jе ондый да болзо, кажы ла ада-эне балдарына jозок болуп артат. Ада-энезиниҥ иштеҥкейин, биледе бой-бойын тоорын, jалакай санаа-кöрÿмин, jакшызын балдары кöрÿп, тем алып, оноҥ ары бойлорыныҥ балдарына јозок болуп барар. Ӱйелердиҥ ÿзÿлбес колбузы ол деп сананадым. Адам-энем 6 бала азыраган. Бастыра балдарына ÿредÿ берген. Алты баланыҥ балдары 17, баркаларыныҥ балдары – 28.

Jÿрÿм улалып, бойыныҥ агыныла оноҥ ары барып ла jат, öскÿс-jабыс адамныҥ тазылы jерде бек. Jаҥыс ла адазыныҥ ады, öбöкöзи jок öскöн. Канайдар, öй ондый болгон. Адамныҥ Беш-Озöктö Jаажу деп эјези 10 jылдаҥ ажыра Нарынский деп jерде айдуда jÿрген. Оноҥ эјези эзен-амыр jанып та келген болзо, jе оору-jоболдоҥ улам бала-барка азырабай божогон. Адазы кайра jанбаган. База Кыраачы деп аказы болгон, база айдуга jÿреле, jедип келген деп, бис олорго айылдап туратаныс. Jе эмди адамныҥ адазы jанынаҥ тöрöгöндöрин чек билбезис. Адам-энем јӱрӱмдери керегинде кӧп куучындабайтан болгон. «Ӧскӱс-јабыс ӧскӧн јӱрӱмде јакшызы ас, оны куучынга кӧп не кийдирер» – дежетен…

Зоя Орусова