Алтайдын Чолмоны

Аайлу албаты, укаалу улус болорыс па?

13.09.2019

Газедистиҥ айылчызы – бичиичи Бронтой БЕДЮРОВ, Арасей де ичинде, телекей де кеминде јарлу алтаист ле тюрколог.

—Бронтой Янгович, баштапкы куучынысты «улус» деген сӧстиҥ баш учурын јартаарыла туузылткан эдис… Бӱгӱнги алтай тилдеҥ бу сӧсти бӱгӱнги орус тилге кӧчӱрзебис, «люди» дегени болор, ол ок ӧйдӧ озогы орус јуракайларда «телеуты» да деп, «Телеуцкий Улус» та деп темдектелгени бар эмес пе?

—Јарт ла кыска эттире јартаза, «улус» дегени јебрен алтай-тӱрк тилдеҥ келген сӧс, а телекейге бу сӧсти моҥолдор јайгандар. Темдектезе, Јыҥыс-каанныҥ тӧзӧгӧн Моҥол империязы Их Монгол Улс, орус тилле Великое Монгольское государство деп адалган, бу ок ӧйдӧ улу каан империязын тӧрт уулына ӱлештирерде, ол ӱлелген бӧлӱктер база «улус» деп адалган. Айдарда, ол туштагы улус деген сӧс-оҥдомолго бӱгӱнги политический терминдердеҥ государство эмезе республика дегени келижер.

Орустар «улус» деп сӧсти XIX чактыҥ учына, XX чактыҥ бажына јетире тузалангандар. Ол ло озогы орус јуракайларда юрт, стойбище деген сӧс-оҥдомол база бар, темдектезе, Калмыцкие Стойбища, юрт (јурт) ол туштагы автономиялардыҥ база бир бӱдӱмин темдектеген политический термин болгон. Эмдиги алтай эрмегисте «јурт» база кичинеерип калган: јаҥы алышкан балдарды «јурт тӧзӧгиледи» деп алкайдыс, «село», «деревня» — јурт деп кӧчӱрилет.

Тил тынду неме туру, ӧйлӧ кожо тил де ӧзӱп, ӧскӧрип, солынып јат: СССР-да орус тил эл тили боло берерде, орустарда «улус» деп сӧс чек тузаланылбай барган, алтайларда «улус» – «люди», буряттарда «улыс» – «село» эмезе «деревня», сахаларда «улус» – «район», калмыктарда «улс» – 1943 јылга јетире база «район» болгон, эмди олор «улс» деп государствоны адайдылар. Айдарда, биске, алтайларга, бӱгӱн человек – кижи, люди – кижилер, республика – улус, империя (держава) – Улу эл болор керек.

—Бистиҥ, алтайлардыҥ, ӧҥдӧйип, ӧзӱп болбой јаткан шылтактарыстыҥ бирӱзи – тӱӱкибисти билбезистеҥ деп бодойдым. Јетен јылдаҥ артык Совет јуртында јадып, коммунистик идеологияга ла тоталитар системага тайылга болуп калган улус эмезис пе? «Алтын таҥдак алтайларга Ленин чыкканыла, революция болгоныла јарыды» деген пропаганданыҥ олјозынаҥ айрылып болбой јаткан албаты эмезис пе? Ӧткӧн интервьюда калганчы jылдарда президенттиҥ администрациязыныҥ аппарады ич политиканы jастыра апарып jатканы керегинде айтканыгар. Бойлорыс ла бойыстыҥ тӱӱкибисти билбей турарыста, президенттиҥ администрациязында ич политика учун каруулу болгылаган Владислав Сурков, Вячеслав Володин ле Сергей Кириенко бистиҥ тӱӱкибисти кайдаҥ билетен, анайда ок Арасейге эткен јакшыбысты, экелген тузабысты кайдаҥ билетен? Олордыҥ бистеҥ угуп турган «кожоҥ» јаҥыс ла кожоҥ эмес пе – «добровольное вхождение»?

—Ак-каанга багынганыстыҥ, Арасейге киргенистиҥ чындык тӱӱкизин эмди чындайын кӧрӧр дӧ, угузар да ӧй келди. Бис Арасейге ал-камык јуртту-јерлӱ кирген улус, мыны тӱӱкидеҥ ыраак ла дипломатияла јилбиркебеген удурум јамыда отурган чиновниктер, чындап та, кайдаҥ билетен, канайып аайлайтан?

Байа Телеуцкий Улус, Калмыцкие Стойбища деп эрмектештибис не, бот, бистиҥ Арасейге кирер туштагы јерлерис ондо туру. Арасейдиҥ тӱӱкизинде алтайлар керегинде баштапкы јетирӱ XVII чактыҥ бажында Годунов Борис каан болуп турарда јеткен. Алтай чӧрчӧктӧрдӧ «јердиҥ ӱсти јетен каан, алтай ӱсти алтан каан» деп тоололгон каандардыҥ бирӱзи орус тӱӱкиде Сибирское ханство деп адалган Кӱнбадыш Сибирьдеги каандыгын јылыйттарда, каандыкка кирген јурттар да, кыйулажып јаткан улустар да тӱште болзо амыр јок, тӱнде болзо уйку јок болуп, чочыгылай берген. Амыр-энчӱ јадын-јӱрӱм јеткилдеген тӧрӧ-јаҥ, тӧс-јаҥ, бӱгӱнги политикалык терминле «централизованная власть» јоголып калган да. Бот, ондый ӧйдӧ Том јакалай турган јонныҥ, биске јуук јушталардыҥ эҥ санаалу, эҥ сӱмелӱ деген бийи Тойон Барыс-каанга барып, јерине шибее тутсын деп суранган, а шибее туттыртканы – багынганыныҥ кереези туру.

Эленчек-куурганчактарыстыҥ «теле» деп ады-чабы туку гун ӧйинеҥ (хунну, гунны) бери келген, а «телеҥит», «телеут», «туленгут» деп эки јанында јаткан јон-аймактар адалгандар. Ӧрӧги айткан јӧптӧжӱ тургузылып турарда, Тойон-бий Ак-каанга кайда, кандый јурттар, јондор барын тӧкпӧй-чачпай айдып берген. Ол тоодо бистиҥ ада-ӧбӧкӧбис јуртаган јерлерди «Кӱнчыгыш-тӱштӱктӧӧн  Том-Турадаҥ атту атанза, беш кӱннеҥ једер јер» деп угускан. Таҥ атту кижи кӱнине орто тооло 50 чакырым ӧдӧр деп чоттозобыс, бу бӱгӱнги Бердск, Новосибирск турган јерлер туру. Ондо орустап – Иня, алтайлап – Ийин деген суу эмдиге агып јат ине. Бу ада-ӧбӧкӧбистиҥ јурттыныҥ тӱндӱк кыйузы туру, а тӱштӱкте олор Буурыл-Токойдоҥ бери, Эн-Эрчишти јакалай јуртагандар. Арасейле тургузылган баштапкы јӧптӧжӱлер андый ла турулталу, тузалу болбогон. Нениҥ учун дезе, московиттердиҥ јилбӱзи телеҥиттердиҥ јилбӱзин башартыктап турган. Оныҥ учун ада-ӧбӧкӧлӧрис тыҥыгылап келзе, черттин кайра алып, уйадажа бергилезе, јаҥыдаҥ черт берип јурттагандар. Бу ла ӧйлӧрдӧ орустардыҥ татар тилмешчилери, ол ок јушталар телеҥиттерди јуртаган јериле, чӧлдӧ јаткандарын «ак» деп (ак-телеуты), кырда-тууда, Алтайда јаткандарын «тау» деп (тау-телеуты) бӧлӱгендер.

Алтайлардыҥ Арасейле экинчи тарый колбулары Улу Моҥол Элдиҥ соҥ карызы (сол келтейи) Ойрот кӧдӱрилип, окылу дипломатияда Соҥкар (Джунгария) деп јаҥы каандык тӧзӧлӧрдӧ, јӱс јылдаҥ ойто такып улалган. Ойрот каандык керегинде куучындабайын, бу аҥылу тема болуп, келер ӧйгӧ артсын… XVIII чактыҥ бажында Арасей ле Джунгария (Ойрот Улус) ортодо ӧткӧн блааштардыҥ бажында Кӱнбадыш Сибирьде Телеут Улус ла Кӱнчыгыш Сибирьде Кыргыс Улус јоголтылган: јери Арасейде арткан, јаткан јоны Ойротко кӧчӱрилген. Шак ла бу тушта Улаганга ак-кӧбӧктӧр лӧ саалдар, Кан аймакка ааралар ла модорлор келгендер. Туба, Јӱс сууларда турган јонныҥ бӱрте кырдыртып баратканы бери Аба-Јышка кӧчӱрилген, оноҥ бери тубалар деп чололу јӱс, кӱзен сӧӧктӱ улустар боло берген.
Ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ орустарла адакы колбузы Ойрот каандык јайрадыларда, XVIII чактыҥ ортодо болгон. Кӧчкӱндердиҥ калганчы јаан каандыгы оодыларга јадарда, Китайдыҥ манјы боодо-кааны Хунли ойротторды бойына кожуп аларга маҥзаарат, керде-марда оройтыза, Ойроттыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш кыйузын орустар алып, бойыныҥ албатызы ас учун, анаар кара казахтарды кийдирип ийбезин деп, черӱлерин меҥдедет.

Алтай јайзаҥдар база сӱреен кайнажып-шакпыражып, Бала-каанга Арасей јуртына кожуп алзын деп, канча-канча баштанулар эдет. Манјы-калкалар олорды олјого алып, ичкери јерлеридӧӧн кӧчӱре берери јарт болгон. Јаҥыс ла меҥдебей,  кетеп-сакып отургандары – Бала-каанныҥ башкарузы, јербойындагы Сибирьдеги администрациязы болгон. Олор китай император алтай јайзаҥдарды айыл-јуртыла, албаты-јоныла олјолоп, орооныныҥ тӧс јерлерине кӧчӱре берзе, ээн калган јери-јурттын, эмдиги Алтайысты ээленер деп санангандары база јарт. Ол ло ок ӧйдӧ китай император ло орус каан ортодо Джунгарияга удура туйук јӧптӧжӱлер болгоны эмди де сезилет, орус каанныҥ администрациязы алтай јайзаҥдарды Ойротко удура абыдаганы база бар.

Амыр-Санаа манјы-калкаларла кыра тартыжып турарда, Санкт-Петербург јаар эки-ӱч катап элчилер ийген эди, је бу элчилерди Бала-каанныҥ бойыла туштажуга јууктатпагандар, айдар сӧзин ајарулу укпагандар. 1755 јылда ойрот бийлер Амыр-Санааны Ойроттыҥ кааны эдип окылу тударда, ол Арасейге база такып эки элчи ийген болгон, је баштапкы элчилер Сибирьде ле токтодылган, экинчилери Санкт-Петербургка јеткилеген де болзо, каанга јолугып болбогондор.

Ойроттыҥ јери-јуртты сӱреен элкем-телкем болгон: тӱндӱкте эмдиги Красноярск, Том-Тура, Ом-Турадаҥ ала тӱштӱкте Кашмирге јетире, кӱнчыгыш ла кӱнбадыштагы кыйуларын алзабыс, ого бӱгӱнги ороондордоҥ Монголияныҥ тал-ортозы, Китайдыҥ Синьцзян-Уйгур автоном районы бӱткӱлинче, Казахстанныҥ камык јерлери, тӱндӱк Кыргызстан ла Узбекистанныҥ јерлери Ташкентке јетире кирген. Мынаҥ кӧргӧндӧ, манјы император тегин чочыбаган – Ойроттыҥ камык јерлери Арасейге ле баштап Ойроттыҥ болгон, оноҥ Арасейге кирген вассалдарга келишкен. Алтай јайзаҥдар манјы-калкалардаҥ эмдиги бу Алтайдыҥ јемтигинче јерин корыгылап та алгылаган болзо, албатызыныҥ кӧп јанын јылыйтып койгон. Ол тушта олјого кирип, јеринеҥ кӧчӱрткен алтайлар бӱгӱн Маньчжурияда, Тӱштӱк Моҥолдо, Буурыл-Токойдо, Кулјада, Байанголдо ло Тарбагатайда јуртайдылар. Олор тӱӱкизин ундыгылап та койгылаган болзо, ук-тукумы Алтайдаҥ болгонын эс-бос эске алынадылар. Је бистиҥ бу улуста олорго барып, олорды бойыска јаба тартар политика јок, таҥды-тубалар ла хакастар, биске кӧрӧ, бу јанынаҥ кандый да ишти ӧткӱредилер…

—Бронтой Янгович, баштапкызында, Ойрот керегинде мынаҥ ары куучындаарым дегенигерди эки колло јӧмӧйдим, мыныла колбой угузарга турганым — Слердиҥ «Озогы тӱӱкибис» деп бичигер. Бу бичик – аҥылу бичик, бичилгениле де, тургузылганыла да. Ӧзӱмдӱ литературоведение, ӧзӱмдӱ ойротоведение јок учун бу бичиктиҥ учурын бӱгӱн аайлабайдыс ошкош? Экинчизинде, империя тушта кандый болгонын билбезим, је Советский Союз тушта алтайларды Ойроттоҥ айрыыры бӱдӱн государственный политика болгон эмес пе? Бу керек анчада ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кийнинде тебӱ алынган: Ойрот автоном область Горно-Алтайский автоном область деп адалды, Арасей ле Ойрот ортодо болгон колбулардыҥ архиви Ом-Турадаҥ Москвага кӧчӱрилип, «јажытту» деген чыдуу алынды, алтай  билим, литература «алтайларга ойрот ӧштӱ» деген ууламјы алынды эмес пе?…

—«Озогы тӱӱкибисти» мен, чындап та, аҥылу ајарулу белетегем. Литературный эттире јазабагам, албаты кӧзиле кӧргӧнин, кулагыла укканын канайда јетиргенин онойдо ло салгам, ӧткӧн ӧйин, хронологиязын быжулагам. Мында коомой, јастыра, уйан дегени – бистиҥ калыктыҥ кӧп јарымы эмди бичик кычырбас болуп калганы… Олор бичиктеҥ болгой, газеттеги јаан бичимелди де кычырарын кӱчсинедилер, оныҥ учун куучынысты бу кирезине токтодып, Ойрот ло совет јаҥ алтайларды ойроттордоҥ айрыганы керегинде куучындарды келер ӧйгӧ арттырзабыс, тузалу, туралталу болор деп бодойдым…

—Јарт, јарайт, келер туштажуга јетире јакшы болзын, бӱгӱнги ачык-јарык куучынаар учун быйан болзын.

Эрмек-куучынды Семен ТАНЫТПАСОВ ӧткӱрген