Евразий цивилизацияныҥ алтай векторы

17.09.2019

Cыгын айдыҥ 13-чи кÿнинде Горно-Алтайсктагы эл университетте «Jаан Алтайдыҥ тÿрк-моҥол телекейи: тӱӱки-культуралык энчи ле эмдиги öйи» деп калыктар ортодогы алтаистикалык форум öткöн. Ондо бойыныҥ jетирÿзиле тÿÿки билимдердиҥ кандидады, РФ-тыҥ Государственный Думазыныҥ депутады Jыман Итулович Белеков сöс айткан. Бу докладтыҥ текстин кыскарта jарлап турубыс.

Алтайдыҥ тÿрк-моҥол телекейине учурлалган калыктар ортодогы алтаистикалык форум (оны мен элбеде «тÿÿки-культуралык энчи ле эмдиги öй» эмес, «келерликке форум» деп адаар эдим!) сÿрекей jаан учурлу керек.

Форумды Горно-Алтайсктыҥ, Алтайдыҥ эл университеттери, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжÿлик институды öткÿрип турганын аjаруга алар керек. Бу керекти стратегиялык билим колбулардыҥ бирлиги деп темдектеерим. «Jаан Алтай» деп сöсколбуны алзабыс, биске ончобыска Алтай ол jаан ба, кичинек пе деп кемjибес керек. Алтайдыҥ учы-куйы, учы-тÿби, кеми jок!… Jебрен öйлöрдöҥ бистиҥ кеп-куучындарыста оны «Кан Алтай», «Алтай Кудай», «Ӱч Сÿмер» деп тегиндÿ адабай турган. Ол каандык, улу, агару.

Россияныҥ национальный лидеры Владимир Путин тергеебисте баштапкы катап болгон кийнинде Алтайды ол агару jер деп айткан эди. Мында байлу культуралык-тÿÿкилик энчиниҥ, телекейлик, текшироссиялык учурлу ар-бÿткенниҥ байлыгыныҥ тирÿ ээзи болгон алтай калык jуртап jат. Бистиҥ алтай тил алтай тилдердиҥ билезиниҥ тöзöгöзи болуп jат. Оныҥ учун бу айалгаларды аjаруга албай, алтаистикалык тöс jерди Барнаулда тöзöгöнин алаҥзылу деп бодойдым.

Алтайда бис евразиялык культуралардыҥ бирлигин темдектеп, ончозы узак чактардыҥ туркунына эптежип колышканын темдектейдис. Алтайды келер öйдиҥ ноосферный öзÿмниҥ талазы деп тегиндÿ адабай jадылар. Бу модельде Алтайдыҥ кöгÿс-байлыгы тöс jерде. Байла, оныҥ да учун карындаштык татарлардыҥ баштаҥкайыла тÿрк цивилизацияныҥ тöс jеринде, Алтайда, бистиҥ евразий тазылдарыстыҥ бирлигин кереестеген монумент-темдек тургузылган.

Тÿрк-моҥол телекейдиҥ учурын шиҥдеп, бис бÿгÿн XX чактыҥ улу шиҥжÿчизи, этногенезтиҥ ле пассионар толкуларыныҥ идеологы Лев Гумилевко аjару эдип ийели. Бу кижи тÿрк-моҥол калыктардыҥ тÿÿкизиниҥ аҥылузын корулап, татар-моҥол базынчык керегинде теорияныҥ jастыразын jартаган. Горно-Алтайсктыҥ эл университединде Гумилевтиҥ сквери ле оныҥ бюст-кереези бар. Бис оны Алтайда алтай ла кижи чилеп баалап, тооп jÿредис!

Тюркологияныҥ курч сурактары Германияда, Швецияда, США-да, Турцияда, Болгарияда, Венгрияда, Польшада шÿÿжилген. Ол jанынаҥ jаан jедимдерге Арасей империя, Совет ороон jеткен. Бис бу керекти оноҥ ары ак-чек улалтар учурлу.

Эксперт-тюркологтордыҥ санаа-шÿÿлтелери бÿгÿн лингвистикада ла культурада сÿрекей керектÿ болуп jат. Jе, мениҥ кöрÿмимле, олор ондый ла ок кеминде политологияда, журналистикада, социологияда, öскö дӧ бӧлӱктерде керектÿ.

Билимде «монголистика» ла «тибетология» деп сöстöр jуук турат. Jе бисти анчада ла баштапкызы jилбиркедет. Качан бÿгÿнги кÿнде «Моҥол телекей» деп сöсколбуны тузаланып турзабыс, ол евроцентрийский оҥдомол эмес, олордыҥ jартаганыла, моҥолдордыҥ jуулаганы Евразияныҥ текши jÿрÿмине салтарын jетирген. Jе ол ок öйдö бис оны Марко Полоныҥ jол-jорыгын темдектеген Каталаныҥ атлазы ажыра база кöрÿп jадыс. Нениҥ учун дезе ол чактарда Улу торко jол моҥол каандыктыҥ камаанында болгон. Ол öйлöрдö калыктар айдыжатан: «Бажына алтын салып алган кыс ороонло jалтанбай jÿрер аргалу» деп. Онызы текши Евразияда ороондор амыр-энчÿ ле токыналу айалгада jуртагандарын керелейт.

Алтай ойгорчы Бронтой Бедюровтыҥ айтканыла, мен «Jебрен Русьты ла улу чöлди» мынайып оҥдойдым: «Евразияныҥ учурыныҥ каруузын кичинек улус болгон Московия канайып jер-jеҥибистиҥ алтынчы бöлÿги болуп калганынаҥ бедиреер керек» деп. Бу карууда тÿрк-моҥол ло орус бирликтиҥ ÿзÿлбес-тизилбес ийдези.

Эки jыл кайра мени Бишкекте öткöн «Алтайская цивилизация и родственные народы Алтайской языковой семьи» деп форумга кычырган. Оныҥ тöс шÿÿлтези кийнинде, бир jылдыҥ бажында Иссык-Кöлдиҥ (Айтматовский деп кöп сабада айдылып турган) форумында угузылган: «Албатыларды кудайлык, этнический ле расовый бÿдÿмдерле бöлÿп турган политикалык шÿÿлтелерле евроатлантцентризм ле панисламизм, панарабизм ле пантюркизм деп башкаланбай, евразий идеяла биригер керек». Форумда Россия Федерацияныҥ бир канча тергеелериниҥ башкараачылары ла СНГ-ныҥ чыгартулу улузы Алтай Республикада, алтаистиканыҥ тÿÿкилик тöс jеринде, «Алтайская цивилизация» деп тÿÿки-культуралык тöс jер тöзööр деп шÿÿлтени jöмöгöн. Бу ÿлекер Алтай Республиканыҥ jонjÿрумдик-экономикалык öзÿминиҥ Стратегиязыныҥ бир бöлÿги болуп jат. Ол АР-дыҥ башчызына талдалган О. Л. Хорохординниҥ баштаҥкайы. Олег Леонидович анайда ок слерге, бу форумныҥ туружаачыларына, эзенде jылда Горно-Алтайскта алтаистикала колбой ӧдӧр телекейлик форумга белетеништÿ иш керегинде jетирзин деп сураган. Анайда ок Туулу Алтайда солок сÿрбеген jерлердиҥ тöс jерин тöзööр деген шÿÿлте келишпес ле jастыра деп бодойдым. Ого ÿзеери алтай цивилизация керегинде чокымдап ийейин.

Алтай цивилизацияла колбулу сурак федерал кеминде шÿужилет. Нениҥ учун дезе тÿрк-славян бирлик Россия Федерацияныҥ тöзöлгöзин быжулай, бу ок öйдö евразиялык телекейдиҥ бÿгÿнги учурын кöдÿрет. Бу суракка озо ло баштап аjаруны Государственный Дума, оныҥ СНГ-ныҥ, евразиялык интеграцияныҥ ла jерлештердиҥ колбуларыныҥ комитеди эдет. Ӱлÿрген айдыҥ 9-чы кÿнинде бу профильный комитет алтай цивилизацияныҥ курч сурактарына учурлай «тегерик стол» öткÿрерге белетенет. Телекейлик кемдÿ бу jуунга евразий тергеелердеҥ, керек дезе Японияныҥ ла Кореяныҥ билимчилери кычырылган. «Тегерик столдыҥ» уч-турултазына эмдиги öйдиҥ евразий талазында учурлу шÿӱлтелер, культуралык ла гуманитар öмö-jöмö чыҥдыйын бийиктедериле колбулу болорында алаҥзу jок. Бÿгӱнги форумда туружып турган билимчилерди ого база туружып, бойыныҥ аҥылу шÿÿлтелерин угузып ийзин деп кычырадым.

Государственный политикада бÿгÿнги кÿнде тилдиҥ сурагы эл-jонныҥ аҥылу аjарузында турат. Тил – калыктыҥ коды. Ол калык барыныҥ темдеги, оныҥ тöзöлгöзи. Телекейди глобализация алып соккон до болзо, кöп калыктар бойыныҥ тöс тазылдарына эбирет! Мында эҥ jаан учур кай чöрчӧктöргö эдилет, нениҥ учун дезе олор чактар туркунына калыгыныҥ öзöк jÿрÿмин элгеп, эҥ керектÿзин артыргызып алган. Оныҥ учун бистиҥ республикан парламент Алтайдыҥ кай чöрчöктöриле колбулу энчини корып ла öскÿрер деген jасакты jöптöгöни сÿрекей учурлу.

Культура эл-jондорды бириктирет. Культура калыктардыҥ кöгÿс-байлыгына тайанат. Оныҥ учун бу текши агында кажы ла кижиниҥ аҥылу jедими керектÿ. Л. Гумилев тегиндÿ айтпаган, тÿÿкини пассмонарный улус ичкерледет деп. Оныҥ учун бу тÿрк-моҥол телекейдиҥ улузын бу улу керекте эрчимдÿ турушсын деп кычырадым.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина