Алтайдын Чолмоны

Бурканчыларды актаган јаргыда Д. А. Клеменцтиҥ учуры

24.09.2019

Туулу Алтайда буркан јаҥы – бурханизм туулып, оны јаҥдагандарды 1905 јылдыҥ кичӱ айыныҥ 22-чи кӱнинде тоскурган ӧйдӧҥ бери быјыл 115 јыл толгон. Је эмдиге јетире ол кыймыгу керегинде шиҥжӱ иштер кӧп эмес.

Бурканчыларды јаргылаган јаргыда, олордыҥ адаанын алып, орус интеллигенцияныҥ ичкери кӧрӱмдӱ улузы турушкан. Олор керегинде бистиҥ билерис сӱрекей ас. Јаргыда алтайлардыҥ мӱргӱӱл јаҥы аайынча эксперт болуп турушкан, бурулаткан улусты актаарга јаан јӧмӧлтӧзин јетирген Дмитрий Александрович Клеменц керегинде тӱӱки билимдердиҥ кандидады Айару УЧАЙКИНАНЫҤ бичимели кычыраачыларыска солун болор деп иженедис.

Дмитрий Александрович Клеменц – атту-чуулу билимчи-јорыкчы, ХIХ чактыҥ 70-чи јылдарында Россияда болгон революциялык кыймыгуныҥ эрчимдӱ туружаачыларыныҥ бирӱзи.

Ол 1848 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 15-чи кӱнинде Саратовский губернияныҥ Горяиновка деген јуртында (эмди Саратовский областьтыҥ Духовницкий районыныҥ Горяиновка деген јурты) имениениҥ управляющийиниҥ билезинде чыккан. Баштап Самараныҥ, оноҥ Казаньныҥ 1-кы таҥмалу гимназиязында ӱренген.

Бийик ӱредӱни Дмитрий Клеменц Казаньныҥ ла Санкт-Петербургтыҥ университеттериниҥ физико-математический университеттеринде алган, је политикалык иште эрчимдӱ туружып, ӱредӱзин толо тӱгеспеген.

1881 јылда Д. А. Клеменц Якутский область јаар беш јылга айдаткан. Је јолой јаан оорыган ла Красноярсктыҥ тӱрмезиниҥ эмчилигинде эмденген кийнинде айдуны Енисейский губернияныҥ Минусинск калазында ӧдӧр јараду алган. Бу калада ол Минусинсктеги музейдиҥ директоры Н. М. Мартьяновло таныжат, бу туштажудаҥ Д. А. Клеменцтиҥ билимчи ле музейдиҥ ишчизи болор јолы башталат. Айдуныҥ ӧйи тӱгенген кийнинде Дмитрий Клеменц Томск јаар кӧчӧт, оноҥ бир јылдаҥ Иркутскка кӧчӱп, бу каладагы музейдиҥ корычы-консерваторы болуп иштейт. 1891-1894 јылдарда ол – Россияныҥ географиялык биригӱзиниҥ Кӱнбадыш-Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ керектериниҥ башкараачызы. Јӱрӱминиҥ бу ӧйинде Д. А. Клеменц бир канча јол-јорыктардыҥ туружаачызы ла башкараачызы болгон: Алтай јаар (1883, 1885-1886 ј.ј.), Забайкалье јаар (1890 ј.), Монголияга (1891-1896 ј.ј.).

1897 јылда Д. А. Клеменцти Антропологияныҥ ла этнографияныҥ Петербургтагы музейиниҥ директоры
В. В. Радлов музейде иштеерге кычырат. Дмитрий Александрович мында консерватор, оноҥ баш этнограф болуп иштеп, јол-јорыктарын улалткан.

1902 јылда Петербургта Александр III императордыҥ Орус музейи тӧзӧлгӧн. Д. А. Клеменц мында этнографиялык бӧлӱктиҥ башкараачызы, оноҥ музейдиҥ баштапкы директоры болуп јат.

Кӧп улус Дмитрий Александрович Клеменцти јаргыда буркан јаҥдулардыҥ корычызы болгон кижи деп билер, ол алтайлардыҥ јаҥжыккан мӱргӱӱли аайынча экперт болуп турушканы ла адвокаттардыҥ јаркынду ижи јаргы бурулаткан улусты актаар јӧп чыгарарына јаан јӧмӧлтӧзин јетирген.

Алтай буркан јаҥныҥ шиҥжӱчизи, этнограф Л. И. Шерстова Томский областьтыҥ государстволык архивиниҥ кӧмзӧлӧринде Томсктыҥ окружной јаргызыныҥ бурканчылардыҥ керегин кӧргӧн јорык јаргызыныҥ јетирӱлерин тапкан. Јаргыда кӧрӱлген документтер толо эмес болгонын айдар керек. Кӧмзӧдӧ прокурордыҥ бурулаган документи, керечилердиҥ тооломы (63 кижи), бурулаткандардыҥ адаанын алган башка-башка улустыҥ бичимелдери, јаргыныҥ протоколдоры, алтайлардыҥ мӱргӱӱл јаҥы аайынча эксперт болгон Д. А. Клеменцтиҥ куучыны, јаргыныҥ јӧби табылган. Је јаан учурлу кӧп документтер, ол тоодо шылуныҥ материалдары, керечилердеҥ озолодо јууган јетирӱлер, јаргылаткан ла олорды корыган улустыҥ айткан сӧзи, оноҥ до ӧскӧзи јок болгон. Шылу керектиҥ бӱк-страницалары јаҥыс катап эмес јаҥыдаҥ темдектелген болтыр. Јылыйган документтерди учурыла кӧрзӧ, олорды јилбиркеген улус биле тура ла амадап алганы иле.

Д. А. Клеменцтиҥ музейге коллекция јуурга Петербургтаҥ Туулу Алтайга јорыгы Ак јаҥныҥ кыймыгузы ӧйине келижип калган. 1904 јылдыҥ јайы башталарында ол алтай бай, укту мал ӧскӱрген Аргымай Кульджинле таныжып, алтайларда јаҥы мӱргӱӱл јаҥ туулганы керегинде оноҥ угат. Аргымай Кульджин билимчиге алтай эдимдерди јуурга болужарга јӧпсинет. 1905 јылдыҥ кочкор айыныҥ 11-чи кӱнинде А. Кульджин Петербург јаар Д. А. Клеменцке самара бичийт: «Слердиҥ ӱлӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинде ле јаҥар айдыҥ 9-чы кӱнинде бичиген самараларыгарды алдым ла сурагарды бӱдӱрип чыктым. Бӱгӱн Бийсктиҥ транспортный конторазына бескезиле 2 п(уд) 25 ф(унт) башка-башка кеп-кийим табыштырдым. Эр кижиниҥ кеби: тере тон, бӧрӱк, чачак, отык ла о. ӧ. Ӱй кижиниҥ кеби: тере тон, чегедек, сыргалар, алтын јӱстӱктер. Аҥчы кижиниҥ кеп-кийимин толо јепселиле белетейдим, оны удабай аткарып ийерим».

Аргымай Кульджинниҥ берген эдимдери эмдиге јетире Санкт-Петербургтыҥ Этнографиялык музейинде коруда јадат ла музейдиҥ Сибирьдиҥ калыктарыныҥ культуразын кӧргӱскен кӧмзӧлӧриниҥ эҥ баалу-чуулу коллекцияларыныҥ бирӱзи болуп јат. 1904-1905 јылдарда јуулган бу кайкал коллекция 2014 јылда А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде «Дмитрий Клеменц. Музейдиҥ туулганы» деп адалган кӧрӱге чыгарылган.

Туулу Алтайда јӱрер ӧйдӧ Д. А. Клеменц ады јарлу кӧп алтайларла танышкан. Алтайский крайдыҥ государстволык архивинде Д. А. Клеменцтиҥ 1904 јылдыҥ башталарында јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинге коллекция јууры аайынча бичиген самаразы бар. «Кӱндӱлӱ Григорий Иванович! Мен Чуйды ӧрӧ Курайга јетире јӱрдим ле эмди кайра келип јадым. Јууганым тыҥ ла кӧп эмес, је чек ас та деп айтпазым. Бийск јаар 12 јерлӱ кош аткардым, олордыҥ бирӱзиниҥ бескези 1,5 пуд. Слерге јолыгарга меге сӱрекей керектӱ, је бойыма Слерге једип барар арга јок, не дезе мында јетире эдилбеген бир канча керектер бар. Мениҥ чодымла эжер аттар јалдап, мойнобой, Слерде белен не барын экелип берзегер деп сурайдым. Мен мынаҥ тӱргендеп, Бийскке јетире барарым, јӱк Алтайскийде эки кӱнге токтоорым. Менде алты пластинка арткан, Слерге бойымныҥ фотографиямды артырып саларга ла Слердиҥ јерлештеригердиҥ чырайларын фотого согуп берзин деп Слерди сураарга турум. Слерди эртен эҥирге јетире сакыырым, оноҥ Чаргыдӧӧн јӱре берерим. Слерди јаан тоогон, болужарга јаантайын белен кӱӱнимле Слердиҥ Д. Клеменц».

Музейге этнографиялык ла археологиялык коллекциялар јууган билимчиге Алтайда бурханизм туулганыныҥ керечизи болор салым јол келишкен. Буркан јаҥ шиҥжӱчини јилбиркеткен ле кӱчӱрген айдыҥ 4-чи кӱнинде Томсктыҥ «Сибирская жизнь» газединде оныҥ «Из впечатлений во время летней поездки по Алтаю в 1904 году» деген статьязы чыгып јат.

Д. А. Клеменц алтайлардыҥ јаҥы мӱргӱӱл јаҥын эскидеги мӱргӱӱл јаҥы – кам јаҥ – кызалаҥга киргениниҥ шылтузында табылган кыймыгу деп чотогон. Оныҥ бичигениле: «Јакшы камдар јок деген комыдалдар кайда ла угулат, олорго бӱдӱмји тӱшкен. Ачык айдылбай турган ачынышту кӱӱн азыйдаҥ бери болгон… Чет кам јаҥыла тартыжаачы болуп чыккан… Алаҥзу јогынаҥ, тӱймеечилер јаан удабай таркай берер эди… је калмыктардыҥ јуулыжы орус эл-јонго јеткерлӱ деген ӱндер башка-башка јерлердеҥ угулып башталган. Полиция јуугында јаткан крестьяндарды јууп ла олорды мылтык-јепселле јепсеп, калмыктарды табарган. Тоскырыш болгон. Одустаҥ ажыра кижи тӱрмелеткен. Калмыктарды тоскырала, крестьяндар казактарла кожо калмыктардыҥ турлуларын тоноп баштаган…».

Д. А. Клеменцтиҥ статьязы Томсктыҥ јондыгын тыҥ сонуркаткан, не дезе ол бурканчылардыҥ мӱргӱӱли политикалык учурлу керек деген окылу кӧрӱмнеҥ башка болгон.

Бойыныҥ статьязыныҥ тӧс тӱп-шӱӱлтелерин Д. А. Клеменц Императорский Орус географиялык обществоныҥ Петербургта 1904 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 5-чи кӱнинде ӧткӧн јуунында угускан, мыныҥ кийнинде алтайлар ла Тӧрӧм кобыдагы тоскырыш керегинде бастыра Россия билер боло берген.

Бу ла ӧйдӧ тӱрмеге отургыскандардыҥ шылу кереги улалып јат. Коруга болуш јетирерге, Сибирьдиҥ шиҥжӱчи-областниги Г. Н. Потанин бичиичи-демократ В. Г. Короленкого, «мултанский керек» аайынча актуга бурулаткан удмурттарды корыырында оныҥ једимдӱ ченемелин эзедип, баштанат. Григорий Николаевич ого ийген самаразында мынайда бичийт: «Бу керек слерди, мынаҥ озо Мултанский керек чилеп, јилбиркедер болор бо? Слер бойыгар Бийскке барып келер аргагар јок болзо, столицаныҥ адвокаттарынаҥ јокту ук-калыкты корыгадый кемди-кемди айдып берер бе?». В. Г. Короленко јаргыда туружып болбогон, је тӧс каланыҥ присяжный поверенныйлары А. Н. Вознесенский ле М. И. Соколов ондо туружарын јеткилдеген.

Адалган керек аайынча озолодо шиҥжӱ бир јылдаҥ ажыра улалган, 60-наҥ ажыра керечилер шылалган. Шылаган улустыҥ тоозында јербойындагы башкартуныҥ, православный миссияныҥ чыгартулу улузы, орус крестьяндар ла алтайлар болгон. Окружной јаргыныҥ баштапкы јорык јууны 1906 јылдыҥ кочкор айыныҥ 20-зинчи кӱнинде Бийскте ӧткӧн. Јаргыныҥ баштапкы јуунында Вейсман (Томск), А. Н. Вознесенский (Москва) ла Переверзев коруучы-защитниктер болгон, ээчий јуундарда олор турушпаган, бу улусты ӧскӧ адвокаттар солыган. Јаргыга јаан учурлу 10 керечи келбеген учун керекти кӧрӧри ӧскӧ ӧйгӧ кӧчӱрилген.

1906 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 26-чы кӱнинде Томсктыҥ окружной јаргызы «кӧчкӱн калмык-бурханисттердиҥ» керегин кӧрӧрин улалткан. Јаргыныҥ ижин прессада кӧргӱзерге, «Сибирская жизнь» газеттиҥ корреспонденти келген. Оныҥ бичигениле: «Јаргы Бийсктиҥ јондык јууныныҥ јаан залында ӧткӧн. Улусты ого билеттерле божоткон. Кып јык толо болгон, кӱӱнзеген кӧп улус јаргы канайда ӧткӧнин кӧрӱп-угуп болбогон. Кӧрӧӧчилер ортодо калмыктар база болгон. Јаргыны ӧткӱреринде турушкандар: председатель П. К. Гульдман, јаргыныҥ турчылары Н. А. Троицкий, Ю. А. Семенов, А. Н. Альбицкий. Бурулаачы – прокурордыҥ болушчызы (товарищ) И. Ю. Станкевич болгон. Јаргылаткандардыҥ бастыразыныҥ коручылдары Санкт-Петербургтагы јаргы палатаныҥ бастыра ӱч округыныҥ чыгартулу улузы … Федосьев, М. И. Соколов ло … Барет болгондор».

Јаргылаткан алты кижидеҥ јажыла эҥ јииди 33 јашту Чет Челпанов болгон, Матай Адышевке 65 јаш толгон, Матай Бабраевке – 35, Кыйтык Елбадинге – 40, Чепияк Юдуевке – 50, Анчибай Елемисовко – 36.

Олор ончозы «Уложение о наказаниях уголовных и исправительных» деген ээжи-јаҥныҥ 938-чи (ч. 13.1) ле 1542-чи статьялары аайынча бурулаткан. 938-чи статья мындый сӧстӧрлӧ башталып турган: «Кем бойын, ары јанынаҥ берилген кандый бир ийде-чакту кижи деп айдып, меке-тӧгӱнниҥ болужыла албатыда чочыду јайарга албаданар болзо…» ло оноҥ до ары.

Бурканчыларды јаргылаары эки јылга улалган. Бу ӧйгӧ Российский империяда 1905 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 17-чи кӱнинде јӧптӧлгӧн «Об усовершенствовании государственного порядка» деген Манифест чыккан, ол сӧс, мӱргӱӱл јаҥ ла о. ӧ. јайым болорын јарлаган.

Алтайлардыҥ јаткан јери јанынаҥ тап-эрик јок айалгазы, кӧчӱп келген орус крестьяндар ла алтай духовный миссия олорды кыстаганы јаргы ӧткӧн ӧйдӧ јууннаҥ јуунга јарталган. Бу чын болгонын керечилердиҥ айтканы, бурханисттерди бурулаган јамылу улустыҥ куучындарындагы јастыралар керелеген. Темдектезе, крестьяндарыҥ јаандарыныҥ (начальниктериниҥ) айтканы бурулаткандарга јӧмӧлтӧ болгон. Крестьяндардыҥ јааны Л. В. Оксеновтыҥ куучындаганыла, калмыктарга берилген јерлерге орус крестьяндар башбилинип јадып, калганчыларын јакшы јерлердеҥ Алтайдыҥ тӱби јаар сӱрӱп турган. Кыймыгу мӱргӱӱл јаҥла колбулу болгонын темдектеп, оныҥ башталарына калмыктардыҥ айалгазы коомойтыганы јӧмӧгӧнин ол айткан. Крестьяндардыҥ база бир јааны В. И. Эртов оны јӧмӧгӧн.

Јаргыныҥ калганчы јуунында Д. А. Клеменц куучын айткан. Ондогы тӧс тӱп-шӱӱлтелер мындый болгон:

«Алтайлардыҥ кам јаҥы, баштап кӧргӧжин, кижиге јарай берер, тӱҥейлештирзе, керек дезе гректердиҥ политеизминеҥ де артык. Мындагы кудайларда једикпес-јамандар, темдектезе, тегин кижи кудай алып јуртаганы јок. Јакшыныҥ Ӱлген кудайына удура јаманныҥ кудайы Эрлик – алтай Эриман – турат, одоштой ло кырларды, агаш-ташты, сууларды байлайдылар, алтай кижи кемге – кырга ба, ээге бе бажырганын – оҥдоорго кӱч».

Кам јаҥды јаратпай тургандар кӧп. Камдардыҥ ончо немениҥ бажында турарга, башкарарга јӱткӱмели токтоор-тойор аргазы јок, олор кижиниҥ ӧзӧк-буурын ла санаа-кӱӱнин бӱткӱлинче бактырып, базынып ээлерге јат; ач болгоны олордыҥ ортодо база учурайт. Камныҥ јаҥы тыҥыган сайын, камдаш болушту иштеҥ кирелтелӱ ле тӧс керек боло берет. Кижини булгаарга, сурагын бӱдӱрерге кӱч болгонын айдарга камга кӱч эмес ле мынайда тӧлӧйтӧн баа там бийиктейт, «кам эдип те ийер, этпес те аргалу болгонын – ӧскӧ сӧслӧ, јакшыны да, јаманды да эдери оныҥ кӱӱнинеҥ камаандузын» келген кижи јакшы билип јат.

Чет Челпанов камдарга удура туруп чыккан баштапкы кижи эмес: ондыйлар мынаҥ да озо болгон, Эрликтиҥ ле кара ийделердиҥ элчилери болгон камдарды јоголторы јанынаҥ алтайлардыҥ озогы бийлериниҥ, каандарыныҥ јакылталары керегинде темдектер Вербицкийдиҥ јууган кеп-куучынында бар. Каандар камдарды айылдарында ӧртӧп туратан, бу јаҥыс катап эмес болгон, је кажы ла катап камдардыҥ бир-бирӱзи аргаданып чыгатан ла камдаары јаҥыдаҥ орныгатан.

Ойрот – кӱнбадыш монголдордыҥ кеп-куучындардагы ӧбӧкӧзи. Кам јаҥына удурлашканынаҥ, орус эл-јонло колбулардаҥ ла јаҥы билгирлер ле кӧрӱмдер кӧптӧп келгенинеҥ озодогы ӧбӧкӧзин кудай кире кӧдӱрери башталган. Кам јаҥы орустарга калмыктарды шоодып каткырарга байлык аргалар берген. «Слердиҥ кудайларыгар саҥ ла башка – деп, орус улус айдып туратан.–Олорго кой берери ас, озо баштап оны ӧлтӱрер ле кинчектеер керек».

Кудай, Јайык, Кӱн ле Ай деген кудайлар Чет Челпановтыҥ да јайган мӱргӱӱл јаҥында бар, је олор ару кудайлар болуп јат… Чет Челпанов тайылга эдерин токтоткон ло Ойрот деген јаҥы кудайды јарлаган. Чет Челпановтыҥ ӱредӱзинде буддизмниҥ камаанын кӧрӱп јадылар, је, эксперттиҥ темдектегениле, Челпановтыҥ ӱредӱзинде буддизмниҥ бир чымчымы да јок. Челпановтыҥ адаган кудайларыныҥ кӱреези учурыла – бир ле кудайдыҥ башка-башка бӱдӱми; ол бир кудайлу болорына јӱткиген. Буддизмде бир тӱҥей кудайлар – тенгрилер ле олордыҥ ортодо јааны јок, буддизм бир кудайлу болор кӧрӱмге экелер аргазы да јок.

Кӧчкӱн јадынду орус инородец Императорды јаратпаганы, эксперттиҥ алаҥзу јок шӱӱлтезиле, болор аргазы јок неме. Инородецтердиҥ кӧрӱмиле, орус Император кижидеҥ артык кижи, оны кудай кире кӧрӱп јадылар. Кандый да тӱбектер олорго урулып турган болзо, Ол билбес эмезе олорго јакшыны эдерге Ого бербей јадылар деп айдадылар. Мында болуп турган керектерле колбой изӱ тарыйын бастыра орус эл-јонды кӱйбӱреткен кандый да аайлашпас болуп јат. Кайдаҥ да, айас теҥериде кӱкӱрттий, бу кыймыгу табылган. Инородецтер јаткан бастыра тергее мӱргӱӱл јаҥла колбой кӱйбӱреп чыкканын ла камдарга бӱдери астап турганын (…) ого, Александр III Императордыҥ Музейиниҥ директорына, ӧс калыктыҥ ортодо јаткан болушчылары јетиргенин эксперт кучындаган.

Калмыктардыҥ мӱргӱӱл јаҥыныҥ ӧзӱминде Чет Челпановтыҥ једими – мал ӧлтӱрип, тайылга эдериле тартышканы ла бу керекте јеҥип чыкканы. Чет Челпанов – јарлык (проповедник) ла јаҥыртаачы-реформатор, је ол јаҥы ӱредӱ бербеген, ол не кижи болгонын улус ас билер ле бу сурак эмдиге ас јарталган».

Билимчиниҥ куучынын кӧргӧжин, оныҥ тӧс амадузы – базынчыкта јаткан албатыны бастыра бар арга-кӱчиле корыыры болгоны јарт. Кыймыгу эл-јайымданар учурлу болгонын, анайда ок буддизмниҥ бурханизмге камаанын ол айтпай ӧткӱрип, кыймыгу кам јаҥыныҥ кызалаҥыла колбулу мӱргӱӱл болгонын аҥылап темдектеген.

Јаргы бурулаткан улусты бӱткӱлинче актаган.

Ас тоолу алтай калыкка олордыҥ јериле орус интеллигенцияныҥ чыгартулу улузы ижи аайынча јорыктаганы сӱрекей јарамыкту келишкен. Билимчи-јорыкчылар, јербойыныҥ эл-јоныныҥ тӱӱкизин ле культуразын билип, кӧп сурактарда олорго јаан јӧмӧлтӧзин јетирген. Олордыҥ ортодо Сибирьдиҥ јербойындагы јон тоогон ло сӱӱген таадагы Г. Н. Потанинди адаарга јараар. Ол керегинде: «Бу кудайдыҥ кижизи» деп, Томскто тегиндӱ эмес айдып туратандар. Телеҥит кижиле туштажуда Г. Н. Потанин керегинде оныҥ айтканын бичиичи В. Я. Шишков «Чуйские были» деп бичигинде бичиген: «Ол бистиҥ најыбыс, ол эҥ артык кижи, ого эзенисти айдып бар. Быйанысты айдып бар».

Анайда ок Д. А. Клеменц Сибирьдиҥ калыктарын сӱӱген ле олорго болуш јетирерге јаантайын белен болгон.

Д. А. Клеменцтиҥ јилбӱлери, иштеген ижи башка-башка болгон: геолог то, географ та, этнограф та, Тӧрӧлин тыҥ сӱӱген бу орус кижи ол ок ӧйдӧ базынчыкта јаткан калыктардыҥ јӧмӧӧчизи ле коручызы болгон.

Эрјине сӧс

1900-чы јылдардыҥ башталарында Туулу Алтайда туулган мӱргӱӱл јаҥ билимде бурханизм деп адалган, алтайлар оны, кам јаҥынаҥ аҥылап, Ак јаҥ, Сӱт јаҥ деп адайтан.

1920-1930-чы јылдарда бурханизмниҥ чӱм-јаҥын,  кожоҥдорын, бу јаҥды туткан кӧп јарлыкчылардыҥ алкыштарын билимчилер јууп бичиген.

Россияныҥ Билимдер академиязыныҥ Антропология ла этнография институдында А. Г. Данилинниҥ кӧмзӧзинеҥ алынган бу алкыштарды Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган институды 2004 јылда кепке базып чыгарган «Бурханизм – Ак јаҥ» деген бичикте јарлалган.

От энеге алкыш

Тӧрт талалу ширдекти

Тӧр бажына јайдыбыс.

Тӧнӧјин байтал ӱрӱсин

Тӧрт эжерлеп уткудыс.

Алты талалу ширдекти

Ак ӧргӧгӧ јайдыбыс.

Ак байталдыҥ ак сӱдин

Алты эжерлеп уткудыс.

 

Тӧрт Курбустан јеринеҥ

Тӧрӧгӧ тӱшкен От эне.

Алты Курбустан јеринеҥ

Алкышка тӱшкен От эне.

 

Алтын јалбыш толголып,

Ак чаҥкырга ойногон.

Ак чедирген јарыжып,

Алты(н) айакка ойногон.

 

Сааганныҥ тејизи,

Санаганныҥ уткуулы

Алтын очокто уткулсун.

 

Кӱлер очок курчулу,

Кӧбӧҥ јараш јалбышту.

Тӧрт топчылу

Кӧбӧ јеҥес тӧжӧнгӧн

Кӧрнӧ јалкын От эне.

Алты топчылу

Ага јеҥес тӧжӧнгӧн

Алты киндиктӱ От эне.

 

Эжик, тӱндӱк јарыткан

Ээлгелӱ От эне.

 

Эне байын байлаткан,

Эне курдак курчаган.

Ада байын байлаткан,

Ада курдак курчаган.

 

Јалкын-кӱкӱрт одынаҥ

Јалбырап кӱйген От эне.

Тӧрт јалкынныҥ бажынаҥ

Камылып кӱйген алтын От.

 

Эне јайык

Кӧк чаҥкырдаҥ айрылган,

Тӧрт бурканнаҥ бӧлӱнген

Кӱнниҥ, Айдыҥ балазы

Тӧрт шаҥкылу Эне јайык.

 

Бай кайыҥды кададып,

Байры кыйра чӱмдедип,

Алты шаҥкы јайкалып

Ак ӧргӧни јарыткан

Айдыҥ, Кӱнниҥ балазы.

 

Торко јибек чӧйилип,

Тос кабайды јайкаган.

Алтын јибек чӧйилип,

Ак кабайды јайкаган.

 

Узун јеле керидип,

Малдыҥ кудын јайаган,

Узун јуртта јуртадып,

Уулдыҥ киндик јайаган,

Байлу јуртты јуртайтан

Кыстыҥ киндик јайаган

Сааганныҥ тејизи,

Санаганныҥ уткуулы

Ак јайыкка уткулсун.

 

Эш тагылды салдырган,

Эне байын байлаткан.

Ак тагылда салдырган,

Ада байын байлаткан.

 

Санаа јаҥыс мӱргӱӱлис,

Салым јаҥыс шӱтелис.

Бычу јаҥыс шӱтелис,

Буркан јаҥыс мӱргӱӱлис.

 

Алкыш сӧс

Кадын-Бажы тӧрт Сӱмер

Тӧртӧн Алтай јалазы,

Кой аржанныҥ киндиги,

Алтан  Алтай јалазы,

Ат аржанныҥ киндиги.

 

Байрылап салган маанылу

Байлап салган Алтайым.

Эжерлеп салган маанылу

Эштеп салган Алтайым,

Ээлгелӱ Сӱмерим.

Туйгакту малдыҥ турлузы,

Турган јурттыҥ шибеези,

Тебеелӱ малдыҥ турлузы,

Телекей албатыныҥ шибеези.

 

Теҥериге јеткен Сӱмерлер,

Темир ӧҥдӱ тоҥылдар,

Акка јеткен Сӱмерлер,

Алтын ӧйдӱ Сӱмерлер.

Мӧш агашта јалалу,

Мӧҥкӱ карда ӧргӧӧлӱ,

Арчын агаш јалалу,

Алтын тошто ӧргӧӧлӱ

Ээлгелӱ Сӱмерлер.

Ада тушта алкыш берген,

Эне тушта энчӱ берген

Алтайыс.

Тӧрбӧн Ойрот тӧрӧ јаҥ,

Тӧрӧни туткан тӧрт Сӱмер

Алтайым.

 

Тебеелӱ малга бӧрӱ кирбес,

Тергеелӱ јуртка

Шилемир табылбас,

Амыр болор.

Азыраган малга айу баспас,

Албаты кижиге

Кара кезим табылбас

Курдак берген Алтайым.

Тыму тийзе, тутурбас,

Туман тӱшсе, астыкпас

Курчу берген Алтайым.

 

Сааганныҥ тејизи,

Санаганныҥ уткуулы.

 

***

Јалкын болгон ак алас,

Јаҥмыр кептӱ ак јуну,

Аржан болгон су-талай,

Аржан ээзи Ак буркан,

Алтай ээзи Сӱт буркан,

Јайалганду ак јуну

Албатымды јаратсын,

Арды-кирди арчызын!