Алтайдын Чолмоны

«Чуйдыҥ таҥдагы»: јайаандык јол улалат

24.09.2019

Сыгын айдыҥ 19-чы кӱнинде Кош-Агаш аймактыҥ «Чуйдыҥ таҥдагы» газеди тӧзӧлгӧнинеҥ ала 40 јылдыгын темдектеген.

Бу юбилейлик керек-јаракла колбой, журналист коллегаларысты уткыырга, «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» республикан газеттердиҥ, анайда ок аймактардыҥ газеттериниҥ чыгартулу улузы Кош-Агашка једип бардыс.

Јылу, најылык айалгада ӧткӧн бу юбилейлик керек-јаракта «Чуйдыҥ таҥдагы» газеттиҥ ӧмӧлигин аймактыҥ администрациязыныҥ, депутаттардыҥ Совединиҥ, башка-башка учреждениелердиҥ ле ведомстволордыҥ чыгартулу улузы уткыган ла сыйларын табыштырган. Олордыҥ бастыразы ла газеттиҥ ӧмӧлиги јаан учурлу ла керектӱ иш ӧткӱрип турганын темдектеген. Ады-јолы јаҥыс ла аймак ла республика ичинде эмес, је анайда ок ӧскӧ дӧ тергеелерде элбеде јарлу артисттер Роман Саланханов, Жанайдар Нурсалиев, «Чуя» ансамбль ла оноҥ до ӧскӧлӧри тӧрӧл газединиҥ ӧмӧлигин акту кӱӱндеринеҥ уткып, кемизи кожоҥын, кемизи бијезин, кемизи ойноткыла ойынын сыйлаган.

Газетти тӧзӧӧринде эрчимдӱ турушкан Россияныҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи В. К. Майхиев «Чуйдыҥ таҥдагы» канайда тӧзӧлгӧнин мынайда эске алган:

«Ол ӧйдӧ партияныҥ райкомыныҥ баштапкы качызы болуп В. И. Чаптынов иштеген. 1978 јыл болгон эди. Мен пропаганда ла агитация бӧлӱктиҥ јааны болуп иштегем. Бир катап Валерий Иванович мени кычырала айткан: «Биске бойыстыҥ газедисти тӧзӧӧр керек, обкомныҥ јӧби бар, Шабалин аймакта ла бисте ишти баштаар керек. 1979 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинде газет чыгар учурлу». Мынайда айдып, райкомныҥ ӱчинчи качызы В. Б. Бегалиевке ле меге јакылталар берген. Анайып иш башталган: подписка ӧткӱрер, кадрлар табар, печатный станок (линотип) тургузар, оноҥ до ӧскӧзи. Озо баштап сӱрекей кӱч болгон. Баштапкы редактор – Виктор Казагачев, каладаҥ ӱйиле кожо келген. Бастыра иштерди кышкы соокто бӱдӱрерге келишкен. Ахметкажи Берсимбаев деп кижи иштеген. Мынайып, 1979 јылдаҥ ала газет чыгып баштаган эди. В. И. Чаптынов газетти бутка тургузарына јаан камаанын јетирген. Ол газеттиҥ учурын сӱрекей тереҥ оҥдойтон. Поэт, бичиичи нӧкӧрлӧрлӱ учун бойы да чӱмдеп ийетен».

Виктор Кертикович бир кезек ӧйгӧ газеттиҥ ижин база башкарган. Башка-башка јылдарда газеттиҥ редакторы болуп В. Те, А. И. Эдоков, В. К. Майхиев, А. К. Исанов, А. Т. Сейсекенов, С. С. Тельбеков, У. А. Акжолов, В. Т. Бадиров ло оноҥ до ӧскӧлӧри иштеген.

Совет ӧйинде кажы ла газеттиҥ ижи јаантайын райкомныҥ, исполкомныҥ эмезе обкомныҥ ајарузында болотон. Оныҥ да учун редакцияларга, кӧп сабазында, партийный ла советский иштерде иштеген улусты ийетен. «Чуйдыҥ таҥдагында» база андый болгон. Газеттиҥ 40 јылдык јӱрӱмдик јолында оныҥ ӧмӧлигинде анайда ок мындый улус база иштеген: А. И. Эдоков – узы бийик поэт, газетчи, ончо јанынаҥ билгири јаан кижи; Н. М. Тырмаков, Д. Е. Калиев — кадровый партийно-советский ишчилер, эл-јонды јакшы билер, газеттиҥ бӧлӱктерин башкаргылаган. Н. И. Мугурашев, К. Т. Мукатаев, В. Н. Манжин — јурт ээлемниҥ ижин јакшы билер, кажы ла койчы-малчыныҥ курч сурагын аайлаар болгон. Кыска солундардыҥ устары. В. С. Тельбеков — кӧп јылдардыҥ туркунына редактор болгондордыҥ бирӱзи. Тӱӱкиле јилбиркеген, колхозтыҥ, аймактыҥ тӱӱкизин шиҥдеп, кӧп материалдар јууган. А. К. Исанов, У. А. Акжолов СССР јайрадылып, эҥ ле тумантык «перестройка» ӧйинде редактор болуп, газетти алып чыккан улус ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

В. К. Майхиевтиҥ эске алынганыла, газетте партийно-советский, јурт ээлем, самаралар, культура, ӱредӱ, јондык сурактар аайынча бӧлӱктер иштеген. Аймак ичинде башкараачылар, колхозтордыҥ председательдери, профсоюзтыҥ, комсомолдыҥ ишчилери бастыразы статьялар бичип, газеттиҥ ижинде туружатан. Кажы ла неделеде тематический полосалар чыгатан: «Јииттердиҥ бӱги», «Школ ло биле», «Животновод», «Су-кадык» ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

«Ол ӧйдӧ газеттиҥ ижи јаан ајаруда болгон. Редакторлорды крайкомныҥ, обкомыҥ бюрозында јӧптӧгилеп туратан. Редакцияныҥ ижи јаантайын аймактыҥ јаандарыныҥ ајарузында турган. Темдектезе, каруулу ишчилер ай сайын тайга-ташты, малчыларды айланып, олордыҥ турлудагы јадын-јӱрӱмин, једим-једикпестерин угып-кӧрӱп туратан. Једикпестерди коскорып, газетке бичийтен. Ол бичимелдер аайынча сурак партбюродо кӧдӱрилетен ле башкараачыларды кату каруузына тургузып, једикпестерди тӱзедип, јоголтсын деп некейтендер. Ол тушта корреспонденттер недеҥ де коркыбай, критиканы тузаланып, једикпестерди коскоротон. Оныҥ учун редакцияныҥ ижи једимдӱ, тегин албаты газет ажыра айдынар болгон. Эмди сананзаҥ, ол чындык «демократия», «гласность», «действенность» ондо болгон. Эмдиги ӧйдӧ ол ло «Алтайдыҥ Чолмоны», «Звезда Алтая», бистиҥ «Чуйдыҥ таҥдагы» бу сурактар јанынаҥ «аксап турган» ошкош. Оныҥ шылтагын оҥдоп јадым. Је ол ло «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ бажында «Республикан эл газет», эмезе «Чуйдыҥ таҥдагы» газетте «Кош-Агаш аймактыҥ газеди» деп бичип салган ине. Айдарда, газет текши эл-јонныҥ сӱӱнчизин де, оморкогонын да, једим-једикпезин де, ачынып-кородогонын да чыгара айдынар јер эмес пе? Тегин сӧслӧ айтса, газет окылу јаҥ ла јон ортодо ачык-јарык удура-тедире куучындажатан јер болор учурлу» — деп, Виктор Кертикович айткан.

Мен сананзам, газетте јайым бичиниш 1990-чы јылдарда болгон. Республикабыс тӧзӧлип, ӧзӱм алынып, албатыбыстыҥ кӱӱн-санаазы ӧкпӧӧрип, кӱйбӱреп турган ӧйдӧ. Ӧй солынат, оныла кожо јаҥ, мыныла кожо некелтелер солынып јат. Кычыраачыга мыны база оҥдоор керек деп айдардаҥ башка.

Бичимелим башка ууламјыдӧӧн баргалакта, «Чуйдыҥ таҥдагы» газеттиҥ юбилейине бурылайын. Алдында јылдарда кажы ла јуртта газеттиҥ јурткорлоры бар болотон. «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газетте андый улус база кӧп болгон. Олор бойыныҥ јурты, андагы солундар керегинде јаантайын бичийтен. Андый бичимелдери учун олорго гонорар-акча тӧлӧлӧтӧн. Эмди андый эмес…

«Чуйдыҥ таҥдагы» газетте база бойыныҥ јурт корреспонденттери болгон. Эрчимдӱ јурткорлордыҥ тоозында Курайдаҥ С. Катучинов, Кӧкӧрӱдеҥ И. Мундусов, Акталдаҥ А. Амеренова, Кош-Агаштаҥ В. Манышев, Р. Текова ла оноҥ до ӧскӧлӧри болгон. Бу јурткорлор јаҥыс ла аймактыҥ газедине эмес, је анайда ок «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» республикан газеттерге база бичимелдерин аткаратан.

90-чы јылдардыҥ учынаҥ ала «Чуйдыҥ таҥдагы» газет ӱч тилле чыгып баштаган. Бу сӱрекей учурлу керек болгонын темдектеер керек. Россияда ӱч тилле чыгып турган газеттердиҥ тоозы ас. Газеттиҥ ӧмӧлиги чактар туркунына коштой јуртап келген алтай, орус, казах ла ӧскӧ дӧ калыктардыҥ байлык чӱм-јаҥдарын, јаҥжыгуларын, культуразын, оос чӱмдемелдерин ле кеендик энчилерин корыыр, олорло таныштырар ла олорды таркадар каруулу ишти једимдӱ апарат.

Тургуза ӧйдӧ «Чуйдыҥ таҥдагыныҥ» бӱктеринде албатыныҥ материальный да, ич-кӧгӱс те энчилери, солоҥыдый кеендиги ле культуразы, ӧскӧ дӧ байлыктары керегинде јилбилӱ бичимелдер чыгат. Кош-Агаш аймактыҥ кӧп нацияларлу эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱми, ижи-тожы, курч сурактары элбеде ле чындык кӧргӱзилет. Калыктардыҥ најылыгын тыҥыдарында газеттиҥ ӧмӧлигиниҥ камааны база јаан. Газеттиҥ тыш та, ич те бӱдӱми, јартап айткажын, верстказы јаранган, тематиказы да јӱзӱн-башка.

Бу газеттиҥ редакторы болуп Роман Николаевич Молчоев иштейт. Оныҥ ӧмӧликти једимдӱ башкарып турганы керегинде уткуулдар айткан јамылулар да, газеттиҥ ветерандары да темдектеген. Бӱгӱн «Чуйдыҥ таҥдагыныҥ» ӧмӧлигинде ченемелдӱ журналисттер Эмилчи Санина, Дильда Нурсалиева, Аркалык Солтанов, Елена Тадинова јилбилӱ бичимелдер бичип, кычыраачыларды сӱӱндирет.

«Чуйдыҥ таҥдагы» газеттиҥ 40 јылдык юбилейиле колбой ӧткӧн керек-јаракта туружып, оныҥ ишчилерине бек су-кадык, билелеринде ырыс-кежик, јайаандык ижинде бийик једимдер кӱӱнзеп, апарган сыйысты табыштырала, Горно-Алтайскты кӧстӧп јанып ийдис.

Адакыда «Чуйдыҥ таҥдагы» газеттиҥ ӧмӧлигине айдып саларга — слердиҥ аймагардыҥ јондык јӱрӱмине, граждан јондыкты тӧзӧӧрине, калыктар ортодо најылыкты тыҥыдарына, јеригерде јуртаган ончо калыктардыҥ энчи-байлыктарын корып таркадарына јетирген де, јетирип те турган ӱлӱ-камааныгар недеҥ де баалу ла агару! Мынызын билип јӱрӱгер.

К. ЯШЕВ