Алтайдын Чолмоны

Беш Богда — Беш Кудайдыҥ туузы

04.10.2019

Јакшылыкту кӱнле, мениҥ најыларым! Бойымныҥ солун јол-јорыгым керегинде бичип ийерге турум. Мениҥ ада-энем мӱргӱп туратан: «О, Алтайым! О, мениҥ агару Алтайым — Телекейдиҥ јӱреги! О, улу мениҥ байлу кудайлык тууларым: Беш Богда, буурыл Мӧҥӱн-Тайга! Теҥериниҥ ле Јердиҥ ээлери, о, мениҥ Алтайым — Јер-телекей! О, кӧк јерим — Теҥерим! О, Ӱргӱлјик чаҥкыр теҥери!»…

Ада-энем ар-бӱткенге акту кӱӱнинеҥ ле јӱрегинеҥ чындык болгонын, мӱргӱп, ол Улу Тууларла колбу тудуп туратанын эмдиге јетире ундыбай јӱрӱм. Мениҥ јаш тужымныҥ амадузы — јаандап келеле, ол талаларда болоры. Тирӱ ар-бӱткенле колбу — оныла улайынча колбуда болоры, оныла колбу тудар кӧп тоолу эп-аргаларды тӧзӧӧри ле чеберлеп алары, ийде-энергияла, јетирӱлерле ӱлежери.

Мен Кызылдаҥ 70 јашка јууктап калала келгем, бис Моген-Буреннеҥ Алтай Республиканыҥ јерине киргенис. Баштапкызынаҥ ла ала оныҥ ар-бӱткени кандый јараш болгонын кайкаганыс ла оморкогоныс! Јолой бастыразы сӱрекей јараш болгон! Кош-Агаш аймакта (Кош-Ыяш) Салбактыҥ билези, бистиҥ јерлеш тувалар јадып јат. Бу јерде кӧбизинде мусульман мӱргӱӱлдӱ казахтар јадат. Беш Богда (Беш Богдо) сӱмер монгол тилге Таван-Богдо Ула (беш кудайлык туу) деп кӧчӱрилет: Алтайдыҥ ӧзӧгиндеги туулар. Беш Богда Алтай сумбердиҥ (Алтайдыҥ беш кудайлык сӱмерлери) эҥ бийик тууларына бистиҥ јол-јорыгыс: Кызыл—Монгун-Тайга (Мӧҥӱн-Тайга)—Кош-Агаш (Алтай Республика)—Баян-Ӱлгий—Беш-Богда. Јаан изӱ айдыҥ 31-чи кӱнинеҥ ала куран айдыҥ 3-чи кӱнине јетире.

2019 јыл. Монголияла Монгун-Тайгинский кожуунда Моген-Буреннеҥ Григорий Хертектиҥ кӧлӱгиле ӱч кӱнге улалган јол-јорык.

Беш Богда тууны аластаганы

Бу туу Кош-Агаш аймактыҥ јериниҥ јаказында, ӱч ороонныҥ гран-кыйузында — Россияныҥ, Монголияныҥ ла Китайдыҥ. Ол Монголияныҥ эҥ бийик туузы болуп јат. Оныҥ бийиги 4374 метр, 1950 јылда ол текши Алтайда эҥ бийик туу деп темдектелип туратан. Бу сӱрекей јаан кырларлу туулык бӧлӱк-узел Алтайдыҥ «јӱреги» болуп јат, оноҥ ӱч туулык бӧлӱк айрыланып барган: кӱнбадыш јаар — Тӱштӱк Алтайдыҥ сындары, тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында андый бийик эмес, кышкыда кары ас Сайлугемниҥ сындары, тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар эҥ ле јаан сындары чӧйилип барган — Монгол Алтай. Беш Богданыҥ мӧҥкӱлери — Алтайда эҥ јаан, олор ыраактаҥ агарыжып јалтырайт.

«1967 јылда Беш Богда мӧҥкӱлерле јабылган болгон, је эмди олордыҥ јарымызы кайылып калган» — деп, Ак-Хем деген јердиҥ койчызы Олон Бадр тууныҥ ак карлу бажы јаар сабарыла уулап,  куучындайт. «Бу кырдыҥ ары јанында казахтар, монголдор ло кыдат тувалар јадат. Азыйда Дош-Даг (Тошту Кыр) кырдыҥ јанында бис кыдат туваларла кожо бой-бойыска кандый да тудуу-буудак јогынаҥ айылдажып јӱретен болгоныс. Је бу јуукта Улан-Батордоҥ улус келип, пропускной система эдип салган. Эмди бой-бойысла колбу тудары, айылдажары кӱч болуп калды» — деп, ол куучынын улалткан.

Мен јаштаҥ ла ала ада-энемнеҥ Беш Богда туу керегинде соојыҥдар угуп туратам, је оны мындый јуугынаҥ кӧрӧрим деп качан да сананбагам болгом. Меге Улан-Батордоҥ ценгел тувалардыҥ угынаҥ ус кижи Марта телефондоп, бу тууны аластаары, ӱрӱстеери ӧдӧр деп айдып: «Мындый јаҥдаш беш јыл ичинде бир ле катап ӧткӱрилет, кыйалта јогынаҥ келигер!» — деген. Оны угала, мениҥ јаш тужымдагы бу тууга барып келер деген амадуум ойгоно чарчаган, мен канаттала бердим ошкожым.

Бу сотовый колбу деген неме бӱгӱнги кӱнде кандый јакшы арга. Јакшы солун Мӧҥӱн-Тайгадагы Моген-Буренге чӱрче ле једип барган. Јол-јорыкка атанар ӧй јарт. Маршрут база:  Кызыл—Монгун-Тайга (Мӧҥӱн-Тайга)—Кош-Агаш (Алтай Республика)—Баян-Ӱлгий—Беш Богда. Оноҥ Беш Богдага јетире уур-кӱч јолдыҥ узуны 220 километр.

Ол туу јаар кырларлу јерлерле барып јадыс. Баян-Ӱлгийдиҥ јери чӧлзимек, телкем јер, ыраагында бисти бийик кырлар ла боочылар сакыйт. Мында кӧбизинде казахтар јадып турган, тарбагандары кыймырап јадар јер. Олор — мениҥ јаш туштаҥ ала најыларым, олорды кӧрӧлӧ, јӱрегим де сыстай берген. Олорды сӱрекей сӱӱп јадым. Тарбагандардаҥ јараш тындулар јок!

Григорий ле Байлак Хертектердиҥ, бис бир уктаҥ, Мугузунныҥ (Бугузунныҥ) кырларыла чӧйилген кату-кӱч јолдорыла барып јадыс. Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткениниҥ јаражын кӧрӱп, кайкап ла божобойдыс. Оогош Монгун Хайыракан кийнисте артты, ол бисти Беш Богдала болотон туштажуга ӱйдежип, ийде-кӱч берип тургандый.

Хертектер Туулу Алтайда ла Баян-Ӱлгийде мынаҥ да озо ӧйдӧ болгон улус эмтир. Оныҥ да учун јолды јакшы билер, кӧрӱш-таныштары да кӧп. Олор бойыныҥ кокыр-каткызыла, сӱӱнчилӱ кӱӱн-санаазыла бисти, тува, алтай, монгол, казах најыларды,  бириктирип турды. Кыстар, бистиҥ јуук тӧрӧӧндӧр Салбак, Саид ле келер ӧйдӧ стоматолог болотон студент Аликхс казах тилди јакшы билер, казахтарла јайым-кӧндӱре куучындажат.

Бис Беш Богданы аластаарында туруштыс, культурно-спортивный керек-јарактарды (хуреш, ат јарыш, ок-јаадаҥ адары) кӧрдис. Улан-Батордоҥ лама мӱргӱӱлин кычырып, государственный мааныны аластаган соҥында, улус кудайлардыҥ сӱрлерин колында тудунып, овааны ӱч катап айландыра басканын, монгол јеринеҥ келген јаан јамылу кижиге сӧс бергенин соныркап кӧрдим. Ол кулјаларлу кызыл узун паласла базып, овааныҥ алдына мӱргӱӱл кычырып, кӧдӱриҥилӱ куучынын айткан. Бу јаҥдашта кӧп тоолу улус јуулган, кӧбизи монголдор ло тувалар. Јербойыныҥ улузыныҥ айтканыла, азыйда бу јаҥдашты Сенгелдеҥ тувалар эдип туратан, монгол ламалар дезе јаҥдашты эки катап ӧткӱрет. Угы-тӧзи Сенгелдеҥ ӱредӱчи эпшиниҥ, ол Кызылда 9-чы таҥмалу школдо ӱредӱчи болуп иштеген,  уулы  Манчын-оол Тувадаҥ айылчыларды бойыныҥ от-очогына чай ичерге билезиле кожо кычырган.

Кызылдаҥ делегацияны Јаҥжыккан тува культураныҥ тӧс јериниҥ директоры Игорь Михайлович Кошкендей, билимчи Ульяна Павловна Бичилдей башкарып јӱрген. Анайда ок Убса-Нурский котловинаныҥ телекейлик организациязыныҥ билим ишчизи Андрей Александрович Монгуш болгон. Олор бастыразы Беш Богда тууны байлап јӱрген улус болуптыр. Текши алза, Тувадаҥ улустыҥ тоозы кӧп болды. Сенгелдиҥ тувалары бисти, алтайларды ла туваларды, бу тууга учурлай ээчиде ӧткӱрилетен јаҥдашка кычырган, јадын-јӱрӱмис керегинде сураган ла биске јакшы кӱӱнземелдерин айткан. Олор — Дорж Батсух, Нацах Мо, Энхсайхан, 70 јашту малчы Олон Батр, малчылар Дорж Церендаш, Энхээ — олордыҥ јайгы турлулары Ак-Хем јаартында.

Мынаҥ озо ӧйдӧ Алтайдыҥ ла Монголияныҥ бу јерлеринде канча кӱндерге улай ургун јааштар јааган учун, ар-бӱткен сууга алырткан јаткан. Керек дезе одор до јерлер кумак болуп калган. Је јаҥдаш ӧдӧр кӱндерде айас кӱндер турган.

Беш Богда деген туулык телкем Кош-Агаш аймактыҥ јериндеги Ӱкектиҥ тӱштӱк јанында, ӱч ороонныҥ гран-кыйузында. Кобдо (Ховд), Иртыш, Кадын деген улу суулардыҥ бажы оныҥ мӧҥкӱлеринеҥ башталган. Мынаҥ кӧргӧндӧ, мындагы мӧҥкӱлер телекейлик кеминде учурлу — кезиги Иртыш ла Обь деген јаан суулардыҥ бажын тӧзӧп, бойыныҥ сууларын Тӱндӱк тош теҥистӧӧн агызып апарат. Кезиги — Кобдо, Цаган Гол, Канас суулардыҥ бажында туруп, бойыныҥ суу јолын ичбойындагы Тӧс-Азиат бассейнде тӱгезет.

XIX чактыҥ учы кирезинде орус јорыкчы П. К. Козловтыҥ бичигениле: «Беш Богданыҥ јаан мӧҥкӱлери айас кӱнде бойыныҥ ак јалтыражыла кайкадат». Оны јакалай јаткан бастыра албатыларга ол байлу туу болгон. 1950 јылга јетире ӧйдиҥ туркунына ол Алтайдыҥ эҥ бийик туузы деп чотолгон, ол Ӱч-Сӱмердеҥ (Белухадаҥ) 132 ле метрге јабыс.

Адакыда айдарга турганым. Кӱндӱлӱ најылар! Беш Богдага учурлалган монгол-тува-алтай јаҥдашка барып келигер. Ол ӱч улу ороон ортодо најылыктыҥ, культураныҥ, экономиканыҥ колбуларыныҥ ла туризмниҥ јолы-колбузы болуп јат ине. От-очоктыҥ ӱч јаан тажы болуп тура, слерди бойыныҥ јаҥдажына канча јӱсјылдыктардыҥ туркунына сакып тургандый. Ӱч ороонныҥ албатыларыныҥ јаҥдажы мында ӧтсин деп кӱӱнзейдим. Ар-бӱткенле колбу кижиниҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрет, јаан ийде-кӱч берет. Слер бойыгарга јаҥы телекей ачарыгар.

Лидия ИРГИТ,

Тува Республикада «Ава» газеттиҥ баш редакторы,

поэтесса