Алтайдын Чолмоны

Чехия Гуркинле јилбиркеп танышты

08.10.2019

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова Чехияда сыгын айдыҥ 6-7 кӱндеринде ӧткӧн калыктар ортодогы билим-практикалык конференцияныҥ ижинде турушкан. “Алтайдыҥ Чолмоны” эл газеттиҥ кычыраачыларына ол солун јол-јорыгы керегинде мынайда куучындады:

–Чехияныҥ Оломоуц деген јараш калазында Палацкийдиҥ университеди јаан ла јилбилӱ конференцияны “Sinophone Border Lands”— “Взаимодействие на краях” деген ӱлекер аайынча белетеп ӧткӱрген. Јаан учурлу ӱлекер талалык ӧзӱмниҥ Европей фондыныҥ јӧмӧлтӧ болужыла ӧткӱрилген.

Бу ӱлекерди Палацкийдиҥ университединиҥ једимдӱ иштеп јаткан јаан ӱлекерлериниҥ бирӱзи деп айдарга јараар. Ӱлекер бойы бӱгӱнги телекейде Азияныҥ материальный культуразына, кӧгӱс- байлыгына јилбӱни, оны шиҥдеерине, учурына, јерине кандый баа, кӧрӱм болуп турганына учурлалат. Калыктар ортодогы ӧткӧн билим конференция ӧйинде оныҥ туружаачылары, айылчылары, билимчилери азиат ороондордыҥ, Ыраак Кӱнчыгыштыҥ, Тӧс Азияныҥ, Сибирьдиҥ, Тӱштӱк-Кӱнчыгыш Азияныҥ јадын-јӱрӱмге јарамыкту аргазы, айалгазы, онойдо ок эбире курчаган јериниҥ, кейиниҥ, суузыныҥ ла ар-бӱткендик байлыктыҥ кубулганыла колбой олордыҥ материальный культуразыныҥ кыракы шиҥдеер-шиҥжӱлеер эп-аргаларды ыраада ла тереҥжиде кӧргӧн деп айдарга јараар.

Мындый учурлу ишти бийик кеминде ле чындый ӧткӱрер амадула олор башка-башка ороондордыҥ јарлу билимчилерин јууп, ӧмӧ-јӧмӧ иштеп турган. Ӧткӧн конференцияныҥ ижинде, темдектезе, Россиядаҥ, Алтай Республикадаҥ мен, Санкт-Петербургтаҥ Россияныҥ этнографиялык музейинеҥ билимчилер туруштылар. Олор конференцияда таджиктердиҥ, узбектердиҥ јайаандык иштери керегинде јетирӱ эткен. Берлиннеҥ келген каракалпак укту-тӧстӱ билимчилер каракалпак элдиҥ культуразы аайынча јетирӱ эткен. Олор Берлинде Гумбольдтыҥ адыла адалган фондто иштеп турган болуптыр. Мында Германиядаҥ, Великобританиядаҥ, Бангладештеҥ, США-даҥ, Чехиядаҥ ла оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу ороондордоҥ келген билимчилер солун јилбилӱ јетирӱлер эттилер.

Туулу Алтайга, мында јуртап јаткан албатыларга јилбӱ јаан болгонын аҥылап темдектеер керек. Чындап та, Европада (Германия, Чехия) Алтайга јилбӱ азыйдаҥ бери бӱгӱнги кӱнге јетире јаан, ол бир де јабызабай, карын да элбеп јатканын бис јылдаҥ јылга кӧрӧдис. Темдектезе, Алтайга, эл музейге бу ла ӧдӱп јаткан јылдыҥ куран-сыгын айларында, темдектезе, СНГ-ныҥ ороондорынаҥ (Кыргызстан, Казахстан, Белоруссия), Германиядаҥ, Польшадаҥ, Австриядаҥ, Франциядаҥ, Испаниядаҥ, Италиядаҥ, Англиядаҥ, Швейцариядаҥ, Даниядаҥ, Эстониядаҥ, Голландиядаҥ, Новая Зеландиядаҥ, США-даҥ, Монголиядаҥ, Китайдаҥ, Турциядаҥ, Таиландтаҥ, Австралиядаҥ, Зимбабведеҥ сӱреен кӧп туристтер келип јӱрди.

Јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 145 јылдыгына учурлалган конференцияга Германиядаҥ Олаф Гюнтер деп билимчи келип туружып, сӧс айткан эди. Ол алтай јурукчыныҥ јӱрӱмдик, јайаандык јолыла јилбиркеп,  материалдар јууган. Мен бойым арга-кӱчим јеткенче билимчиге болушкам. Онойып, Олаф Гюнтер “Чорос-Гуркин – посланник неповрежденного мира” деген бичигин бичиген. Бичик белен. Бичиги чыккалак, типографияга кепке базарга табыштырылган.

Эзенде, чыгар јылда, телекей јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 150 јылдыгын темдектеер. Телекей деп тегиндӱ айтпадым. Темдектезе, эзенде Олаф Гюнтер, онойдо ок Чехиядаҥ Палацкийдиҥ университединиҥ, олордыҥ телекей кеминде јебрен ле сӱреен байлык эл музейиниҥ билимчилери биске келер амадулу, кӱӱндӱ. Олор јурукчыныҥ эземин кереестеген калыктар ортодогы билим-практикалык конференцияда келип туружар. Олаф Гюнтерле дезе бисте бойыныҥ бичигиниҥ таныштырузын ӧткӱрери јанынаҥ куучындаштыс-јӧптӧштис.

Мениҥ бу јол-јорыкта болуп кӧргӧнимле, олор Алтай, Гуркин керегинде кӧп материалдарды јакшы, тереҥжиде билбес те болзо, је олордыҥ кӧрӱми чек башка, солун. Кӱнбадыштыҥ улузыныҥ ӧзӧги, кӧрӱми, санаа-укаазы бистийинеҥ чек башка ине. Байа бистиҥ культурага, Гуркинге олор ӧскӧ кӧрӱмле кӧрӱп, ӧскӧ баа берет. Бис бойыстыҥ ортобыста Гуркин бистиҥ алтайлардыҥ, онойдо ок ол таҥынаҥ государство тӧзӧӧри јанынаҥ озочыл шӱӱлте эткен,  амадаган деп кӧрӧдис.

База ол Туулу Алтайда јураар санаттыҥ бажында турган, оныҥ тӧзӧгӧзин салган деп айдадыс. Бойыс ла оныҥ учурын јабызадып јадыс. Је ыраада, тереҥжиде алар болзо, јурукчы Г. И. Чорос-Гуркин 19-чы чактыҥ учкары ла 20-чи чактыҥ бажындагы бийик ӱредӱлӱ, атту-чуулу јурукчылардыҥ тоозына јолду кирип јат. Сибирьде дезе озодоҥ бери оныҥ ады-јолы бийик јерде туруп јат.

Айдарда, гран ары јанында Гуркинге, оныҥ кӧрӱмине јилбӱ јаан деп база катап айдым јадым. Гуркинниҥ ижине учурлалган альбомло сӱреен соныркап таныштылар. Онойдо ок алтай улустыҥ материальный культуразыла  јилбиркеп, кӧп тоолу сурак берип турдылар. Мен конференцияда «Алтай јурукчы Г. И. Чорос-Гуркин ле материальная культура» деп адалган јетирӱ эттим. Онойдо ок јурукчыныҥ јуруктарыныҥ репродукцияларын апарып, кӧрӱге тургустым, таныштырдым. База бисте Алтайда бӱгӱнги кӱнде чӱмдеп кееркедер санаттыҥ једимдериле, јайааан иштериле таныштырар амадула бир канча устардыҥ тоолу иштерин апардым.

Олор Айдана Тадыкинаныҥ кийистеҥ баскан эдимдерин, Јажый Тогочоеваныҥ јуруктарын, Ольга Саватованыҥ кийис эдимдерин кайкап, јилбиркеп кӧрдилер. Кийисти базарыныҥ јаҥжыккан јаҥжыгулары олорго јаан ачылта болды.

Конференцияда туружып, кӧп тоолу билимчилерле куучындаштым.  Эзенде олор биске келер болды. Олор бу ла талалык ӧзӱмниҥ Европей фондыныҥ программазыла јаан ӱлекерди белетеп иштеер амадулу. Бистиҥ эл музейдиҥ фондторындагы этнографиялык јуунтыларыла јууктада таныжар кӱӱндӱ. Олорды алтай улустыҥ эдинген-тудунган эдимдери, курсак-тамагы, кеп-кийими,  јаҥжыгулары јилбиркедет. Олор, темдектезе, узбек калык керегинде сӱреен јакшы каталог чыгарган, кӧрдим, таныштым. Прагада билимчи Тереза Гейзерова белетеп чыгарган. Чехияныҥ музейинде узбектердиҥ солун јуунтызы бар эмтир. Озодо чех билимчи-шиҥжӱчилер јууган. Алтайдаҥ алтай улустыҥ бир де эдим-тудумы јок. Айдарда, олор Алтай јаар быјыл келип, мынаҥ ээр, кеп-кийим апарган болуптыр. Олор бойыныҥ музейинде алтай эдимдердиҥ јуунтызын тургузар амадулу.

Оломоуцтагы Палацкийдиҥ университеди ӧрӧги айдылган программа аайынча биске этнографиялык альбомды чыгарарга белен деп айттылар. Је бис бу ишти эзенде баштаарыс. Ол университетле бистиҥ эл музей јӧптӧжӱ тургузар.

Алкы бойым јилбиркеп, ижиме де керектӱ, тузалу – јербойыныҥ кӧп тоолу јаан ла јебрен музейлерин кӧрдим. Азый мен Германияныҥ, Францияныҥ, Голландияныҥ музейлерин кӧргӧм. Тайваньда ӧткӧн музейдиҥ ижи аайынча ӱредӱде ӱренгем. Эмди Чехияныҥ ла Венаныҥ музейлериле таныжар учурал келишти.

Јер-телекейди глобализация деген коркышту айалга колго алардыҥ бери јанында. Је оныҥ ортозынаҥ бастыра албаты-јон бойыныҥ тазыл-тамырына, ук-тӧстӧрине  бурылат, бедиренет. Кӧрӱп јӱрер болзо, кажы ла албаты бойыныҥ тазыл-тамырын кӧрӧрдӧ, олор јаҥыс уйадаҥ, культурадаҥ тарап-таркап баргандый. Тӧзӧгӧзи дезе јаҥыс. Шак оныҥ учун бийик нанотехнологияларла  коштой бу мындый талалык, јербойыныҥ культуразына јилбӱ бар болуптыр. Нениҥ учун дезе интернет бар да – бир ле кӱӱ, бир ле курсак-тамак, бир ле кийим-тудум ла оноҥ до ӧскӧлӧри бир ле калыптыҥ. Онызы кунукчылду, карамду. Качан байа ончо неме јӱзӱн ӧҥдӱ («биоразнообразие») болзо, јилбилӱ, сӱрлӱ болор ине. Чечектер, аҥ-куш башка-башка бӱдӱмдӱ. Онойдо ок кажы ла кижи угы-тӧзиле, культуразыла, чӱм-јаҥыла, ичкен-јиген курсагыла, кийген кебиле башка болгоны артык эмес пе?

Оломоуц каланыҥ јебрен краевед музейин кӧрдим. Оноҥ ӧнӧтийин ле амадап, Прагага бардым, эски Прагада болдым. Мында билимчи коллегаларла куучындаштым. Naprtek музейдиҥ фонд-хранилищелерилетаныштым. Нениҥ учун дезе биске фондо-хранилещени тудары јанынаҥ сурак туруп јат.  Јайгыда Пазырыктаҥ чыккан укту-тӧстӱ каан улустыҥ мӧҥкӱлерин салган кабайын эбире тыт тоормоштордоҥ эткен айыл-чертпези музейдиҥ фондына табыштырылган эди. Айдарда, биске бу чертпени чеберлеерге, аҥылу јер сӱреен керектӱ. Бу бӱгӱнги кӱнде бистиҥ сӱреен јаан сурагыс болуп јат.

Меге монголдордыҥ ла кыдаттардыҥ јуунтыларын кӧргӱстилер. Билимчилер олордыйы биске тӱҥей деп айттылар. Темдектезе, монголдордыҥ белтӱӱжи, кам кижиниҥ манјагы бистиҥ ле ошкош, бӱдӱштеш. Бу улустыҥ санаазыла болзо, алтай камдардыҥ эдимдерин база јуугадый.

Оноҥ мен јолымды Австрияга, Венага туттым. Мында бичиичи Франц Кафканыҥ («Бравый солдат Швейк») музейинде болуп, кӧп солун ла тузалу немелер кӧрдим, фотого соктым. Сӱреен јилбилӱ музей. Јер-телекейде ады јарлу, туристтер сӱреен кӧп. Гуркинниҥ музейиле тӱҥдештирип кӧрдим.

Ойто Чехияга бурылза, Оломоуцтагы талалык, краевед музейлер јаш балдарла ишти тыҥ апарып јатканын аҥылап кӧрдим. Музейге балдарды оогоштоҥ ала экелер, ӱредер, таскадар керек. Балдар јарашты кӧрзин, сананзын. Јурукты  эмезе скульптураны кӧрӧр аайыла, олорды «кычырарына» ӱредери каруулу иш. Јербойыныҥ культуразына, кӧгӱс-байлыгына таскадып јатканы иле. Анчада ла ар-бӱткенди, аҥ-кушты кӧрӱп, кӧбӧлӧкти, аспанды, чойлошконды кӧрӱп, олор јоголзо, јӱрӱм кунураар, јӱзӱн ӧҥин, байлыгын јылыйтар деген ӱредӱни, кӧрӱмди олор баланыҥ кӧксине оогоштоҥ ала салып турганы јарамыкту.

Телекейлик культурала, Чехияныҥ, Праганыҥ атту-чуулу јурукчыларыла, Венада бастырателекейлик музейле, Непалдыҥ санадыла таныштым. Баштап алган ижис улалар деп иженедим.  Чехиядаҥ быјыл билимчилер келип, Улаган, Кош-Агаш, Оҥдой аймактарла јӱрген. Бичиктӱ-Боомдо, Боочыда болгон. Байагы ээрди Аржан Кухаевтеҥ алган болуптыр.

Глобализацияныҥ ӧйинде  тилдиҥ курч сурактары, айалгазы, салымы чыгат. Јербойыныҥ тилдери јоголордыҥ бери јанында.  Јер-телекейде интернет английский тилле бичип јат. Бала-барка английский тилди тӧрӧл тилинеҥ артык билер. Келер ӧйдӧ јаҥыс ла английский ле кыдат тилдер артар деген шӱӱлте бар болуптыр. Экинчи телекейлик тил кыдат тил болордоҥ айабас. Бистиҥ алтай тилис, айса болзо, бойыстыҥ ла биледе, јуртыста артардаҥ айабас. Је бӱгӱнги ле кӱнде бала-барка, јиит ада-эне тӱрген ле орустап куучындажып турганын кӱннеҥ кӱнге кӧрӱп јадыс. Ӧрӧги айдылганын билимчилердиҥ белге-шӱӱлтези деп айдар керек. Ондый да болзо, санангадый сурактар кӧп. Чехияда калыктар ортодо ӧткӧн билим-практикалык конференция ӧйинде Китайдыҥ, Тибеттиҥ, Испанияныҥ, Турцияныҥ башка-башка телекейи келер ӧйдӧ бой-бойы ортодо кандый колбуда болоры јанынаҥ сурактар башка-башка ууламјылар аайынча элбеде кӧрӱлди.

К. ПИЯНТИНОВА