Алтайдын Чолмоны

“Ӱкӱтепкендердиҥ” ӱйезине…

15.10.2019

Јууныҥ балдары… Ӧскӱстиҥ јӱрӱмин јӱрген, тороны ла шыраны кӧргӧн, бала јаштаҥ ала јаан улусла теҥ-тай иштеп, ороонысты кӧдӱрип чыккан кӧӧркийлер. Эмди олор, эзен јӱргендери, 80 јаштаҥ ашкан ӧрӧкӧндӧр.

Оҥдой аймактыҥ Коркобы јурты тӧзӧлӧрдӧҥ ала мында јуртаган ӧс улустыҥ тоозында – Акчабай Трофимович ле Екатерина Сакыловна Сыкыковтордыҥ билези. 1930-чы јылдардыҥ башталарында, Кеҥиниҥ совхозы тӧзӧлип турарда, Урсулдыҥ јарадында јаҥы јурт тӧзӧлгӧн. Ондо јаткан баштапкы улус – совхозко иштеерге келген орустар ла Урсул, Тоотой ло Кеҥи суулардыҥ ӧзӧктӧринде јаткан  алтайлар болгон. Бис оогошто кӧп улус Коркобыны, ӱренишкени аайынча, “2-чи ферма” дейтен.  Совхозтыҥ тӧс јурты Кеҥи,  1-кы фермазы Шибее ле Кеҥи кӧлдиҥ јанында јаткан эмдиги Озерное јурт 3-чи фермазы болгон.

“Ишјалды акчала берип турган јер” деп угуп, Оҥдой аймактыҥ ла ол ӧйлӧрдӧ Ойрот автоном областьтыҥ јурттарынаҥ совхозко иштеерге кӧп јиит улус келген, ол тоодо граждан јууныҥ косколоҥду ӧйлӧринде эне-адазы јок арткан балдар. Олордыҥ кӧбизи бу јерде биле тӧзӧп, бала-барказын азырап,  јажына артып калган.

“Бис Коргого 1932 јылда Јаан-Четтеҥ кӧчӱп келгенис деп, энем айдып туратан. Ол майман сӧӧктӱ Варвара Дмитриевна Сыкыкова деген кижи болгон” – деп, Акчабай Трофимович эске алат. Акчабай Сыкыков бойы 1937 јылдыҥ кижизи. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталып турарда, ол 4 јашту болгон.  Адазы, Трофим Петрович Сыкыков,  јууга 1941 јылда Шабалин аймактаҥ барган (ӧскӧ кижи алып, Эликманардыҥ Бешпелтир јуртына ӱйиле јӱре берген болгон). Јуудаҥ јанбаган.

“Оогошто, та канча јашту болбогойым, ӧлӧҥ ижинде бугул тартып туратаным санаама кирет. Кышкыда энем койчылардыҥ турлуларында иштейтен, мен Марфа эјемле – кожо ло. 11-12 јаштаҥ ала совхозто кӧнӱ иштеп баштагам. Шыралап ла ӧскӧн эмей. Аттарды ӱзе јууга аткарып ийген, букаларды  ӱредип, аттыҥ ордына тузаланган. Эртен тура букага агаш комутты јегип, Тоотойдо Комсомол деген јерде ӧлӧҥгӧ барарым. Байа букада боожо јок, јаҥыс ла чыбыкла јандырып јадыҥ. Јайгыда белетеген ондогы ӧлӧҥди јӱк арайдаҥ коштойло, Ортодогы турлуга јетирер керек. Бу кижи  дезе јаҥыс кат јамачылу штанду, кӧксинде кийгени оноҥ до оҥду эмес.  Меелей де јок. Ӧлӧҥди аҥтарала, сууныҥ ол јанында силоско барарыҥ. Оны казып турганча, караҥуй кире берер. Кӱнӱҥ ле бӱдӱрген иш. Оҥду курсак та јок…”

Бу јердиҥ балдарыныҥ 10-12 јаштаҥ ала иштегени совхозтыҥ иш бичиктеринде бичилген де болзо, пенсияга чыгарда, јӱк 16 јаштаҥ ала иштеген ӧйи иштеер стажына кирген. Не дезе, јасак аайынча оноҥ оогош балдар иштеер учуры јок болгон. Бу јастырага ачыныш ӧрӧкӧндӧрдиҥ ӧзӧгин эмдиге ӧйкӧйт.

“1952-1953 јылдар кирезинде совхозко москвичтер иштеп келген, байа целина-солок кӧдӱрген улус – деп, Акчабай Трофимович куучындайт. – Мен Скоблик деген трактористтиҥ прицепщиги болуп туратам. Тоотой сууныҥ бажында Комсомол деген јерди кыралаганыс. Узун эки салданыҥ бирӱзин тракторго, экинчизин тросло колбоп алып, јерди сӱрӱп туратаныс. Трактор кыраныҥ учына једип келзе, јеҥил айланзын деп, јӱгӱрип барып, бутла тебип, рычагын кӧдӱрип ийерим. Оноҥ артала, база бирӱзин онойдо ло кӧдӱрип јадыҥ. Оноҥ, кыраныҥ учына јеткенче, салданыҥ учында отурадыҥ. Мынайда, тоозын-тобракка бастырып, кӱнге кӱйӱп, јаскы тӱнниҥ соогына тоҥып, кӱнӱҥ ле. Јаскы кыра иштерди ӧйинде бӱдӱрерге иш сутказына, эртен турадаҥ ала ээчий кӱн чыкканча улалатан. Тӱнде самаарып, салданыҥ алдына јыгыла бербеске отурары кандый деп…”

Шыралай-боролой чыдап, Акчабай Сыкыков 1956 јылда черӱге барган. Ол Таджикский ССР-де Афганистанла гран-кыйуда пограничник болуп, 1959 јылга јетире черӱчил молјузын бӱдӱрген.

Черӱдеҥ јанып келеле, јиит уул Кеҥиде трактористтиҥ школында ӱч айга ӱренип,  совхозтыҥ механизаторы, комбайнеры болуп кӧнӱ иштей берген. Јодроныҥ бу јерге иштеерге келген ак чырайлу, кара кӧстӱ бойлузы Катя Манатаевала биле тӧзӧгӧн…

Алтайда болгон граждан јууныҥ ла оныҥ кийниндеги чак-тӱбектӱ ӧйлӧрдиҥ албаты-јонго  анчада ла бускалаҥду ла королтолу толкузы Чике-Таманныҥ ары јаныла, Инеген, Ак-Боом ло Јодро јурттарла ӧткӧнин ол ӧйлӧрди кӧргӧн улустыҥ куучындары керелейт. Эне-адазы јок арткан ӧскӱс камык балдар ӧзӧктӧр сайын база берген. “Бис јаскыда четтиҥ јаҥы чыккан бӱрин јип, јажыл ӧлӧҥлӧ кузуп туратаныс” – деп, Инегенде јаткан бир ӧрӧкӧн куучындаган эди.

Областьта тӧзӧлгӧн совхозтордыҥ улузы, колхозторго кӧрӧ, артык јаткан. Олор ас та болзо ишјалды акчала алып, мал-ашка берилген азыралды (суланы, жмыхты) јип аргаданган. “ Кеҥидеҥ Оҥдойго бука јеккен абраларлу, кара сӱрӱк тонду улус келер. Олорго ишјалды трудкӱнле эмес, акчала тӧлӧп јат деп айдыжар. Бис акча деген немени колго алып кӧрӧргӧ совхозко иштеп барарга амадайтаныс” – деп,  энем Петешева Екатерина Маймановна эзен јӱрерде куучындайтан.

Ол 1930-чы јылдарда Коргого иштеп келген кӧп јаш кыстар јербойыныҥ ла бу јерге иштеерге келген јииттерле јурт тӧзӧп, јаан билелердиҥ энелери ле јааналары болуп, эмдиги јурттыҥ эл-јоныныҥ тӧзӧгӧзи болуп јат. Коркобыныҥ улузы кӧчӱп келген кандый ла улуска ачык-јарык, болушкан-јӧмӧгӧн кӱӱниле аҥыланатан. Оныҥ тазылы, бодогондо, јурттыҥ тӱӱкизинеҥ.

Екатерина Сакыловна Манатаеваныҥ салымы – алтай калыктыҥ ӧдӱп келген шыра-тӱбектӱ јолыныҥ база бир темдеги. Оогошто ӧскӱс артып каларда, оны бойы ошкош јаш акалары чыдадып алган.

“Мен Јодроныҥ, Ак-Боомныҥ улузынаҥ. Бис темир печкелӱ та кандый да кичинек турачакта јатканыс санаама кирет. Акаларым подпойло каскан. Оныҥ ӱстине досколорды салала, уйуктап турарыс –  деп, Екатерина Сакыловна эске алып куучындайт. – Саста кандый да узун ӧлӧҥ ӧзӱп турар, акам оны та канайда да толгоп, ӧдӱктиҥ ичине сугала, меге кийдирип берер».

«Кышкыда арка барарыс. Карда чычкандардыҥ изин акаларым истеп, олорды тудуп алар. Оноҥ тӧҥӧштиҥ ӱстине отты салып, ол чычканды быжырар. Меге чычканныҥ буттарын берип, бойлоры артканын јиир. База, кызылгаттыҥ тӧзине мени отургызып койоло, ӧлӧҥ чаап туратаны санаама кирет. Тӱжиле колхозко иштеп, ай јаҥыда бойына ӧлӧҥ эдип турган болгодый. Мен ол кызылгатты јигемде, бир де ачу эмес болгон.

Бистиҥ јерде кендирбаш ӧскӱрген јер болгон. Оны сыбыра тартала, собурып, јип турарыс. “Улуска кӧрӱнбей ле јигер” – деп, кендирбашты каруулдаган кижи биске килеп турар. Баштыктарыска ол кендирбаштаҥ сугуп, улус кӧрбӧзин деп, јажынып јанарыс. Сарју ошкош, тойу ла курсак. Оны наркотик дежет, бис та не наркомандар болуп калбаганыс?!” – деп, Екатерина Сакыловна каткырат.

Екатерина Сакыловнаныҥ энези ол оогошто божоп калган. Адазы канайда божогонын билбес, јуулашкан ба кандый. Ӧскӱс балдарды энезиниҥ энези, карган јаанак алган. Бу јаанак санаазына јакшы кирбейт. Јаш тужы керегинде оныҥ эске алыныштарында эҥ артык, эҥ кару, тӧс учурлу улус болуп јажына акалары Михаил ле Анатолий Манатаевтер арткан.

“Эне-адалу балдар омок. Бисти јабыс кӧрӧтӧн ошкош. Бир катап сууны кечире мостоло барып јатсам, бир уулчак удура туштаган. “Мен сени, Ӱкӱтепкенди, эмди ле ийдип ийзем, суу агыза берер, кем де таппас…” – деп турган. Коркыганым коркышту. Ӱкӱтепкен деп не айдып турган дезе, тере тоным, ӱкӱ тепкен немедий, самтарап, јыртылып калган не. Акам ол јыртыктарды бӧслӧ јамап турар.

Школго барарымда, акам бир карандаш, ручка ла тетрадь тудундырып бергени санаама кирет. Ол тушта ӧскӱс балдар кӧп. Улус та сӱрекей коомой јаткан. Кийер ӧдӱк те јок, јылаҥаш буттарысты чӱжиске јылыдып туруп, школго сыр јӱгӱрӱкле једерис.

Оноҥ, эмеш чыдайла, Ийинге ӱренип баргам. Акам шыраҥкай, Ийинниҥ училищезине трактористке ӱренерге кирген. Стипендия акчазына бӧс алала, меге платье, штан кӧктӧдип берер. Јанза, бир-эки де болчок болзо конфетти карманына сугуп экелер. Бис эчкилӱ болгоныс. Оныҥ бирӱзин сойоло, эдин табыштырып, меге кирза сопок алган. Эттиҥ ордына сопок берип турган не. Оныҥ јааны да коркышту, 39 размер. Базып болбой турарым. Бир катап кышкыда Јодродӧӧн балдарла кожо јойу јанып бараатсас, школдыҥ директоры биске јаба једеле, мени ойто интернатка экелип, “каталажкалап” салган. Јолой чарчап калар деп коркыган ошкош. .Јӱрӱм кандый ла болгон… “

Коркобыга иштеерге 1959 јылда Екатерина Сакыловна Кеҥиде тӧрӧӧндӱ Топтыгина Маша деген балала кожо келген. Јаҥыскан келерге база коркып турган эмей. Коркобыда ол ӧйлӧрдӧ  Хабаровка, Кӱпчеген ле оноҥ до ӧскӧ јурттардаҥ “акча иштеп келген” кыстар база болгон, кижиге барып та калгандары бар. Јаҥы јерге келип, алтай аттарын орус атка солып алатаны – ол ӧйдиҥ база бир солун темдеги. Онойдо, Ӧлӧҥчи – Лида , Јӱстӱк – Вера болуп калган. Екатерина Сакыловнаны јеринде јашта Кайтка дежетен.

Коркобыда јуудаҥ озо ло оныҥ кийниндеги јылдарда јаткан  улусты эзедип, олор Жиляев, Усов, Тарский, Губин, Налимов, Парамонов, Рехтин, Паутов, Тельмин деген орус улус болгонын куучындайт. Олор ончозы кӧчӧ берген. База айдуга келген литовецтер болгон, кӧп сабазы ӱй улус ла балдар…

Акчабай Трофимовичтиҥ ле Екатерина Сакыловнаныҥ уулыныҥ кызы тоолу јылдар мынаҥ кайра кижиге барып, белкенчеги болордо, ого барып јӱрген эдим. Кыстыҥ јӧӧжӧзи калыҥ ла барган. Олордыҥ бойлорыныҥ тойы кандый болгонын сурап укканым санаама кирет. “Оны кем сананып турган, ундылып калган неме…” – деп, Екатерина Сакыловна каткырган. Куда да болбогон, тойго  кийим де албаган ошкош. “Бир кой сойып, јарым фляга кире сыра ачытканыс” – деп,  Акчабай Трофимович эске алган. Је јарым чактаҥ ажыра ӧйгӧ олор эптӱ-јӧптӱ јуртап, јажына иштеген, балдарын чыдаткан, эмди  баркаларын кӧрӱжип јат.

Сыкыковтордыҥ билези Коркобы јуртта иштеҥкейиле аҥылу. Акчабай Трофимович Кеҥидеги ле оныҥ кийнинде Јолодогы совхозтордыҥ атту-чуулу механизаторлорыныҥ бирӱзи. Мергендӱ ижи учун кӧп кайралдар алган. Олордыҥ јаан кызы Альбина Михайловна узак ӧйгӧ республиканыҥ парламентинде иштеген, эмди амыралтада. Уулы Алексей, кыстары Анфиза ла Аста тӧрӧл јуртында мал-аш туткан, иш-тожын бӱдӱрген, эне-адазындый иштеҥкей ле албаданчак улус. Балдарыныҥ балдары чыдап, айыл-јуртту, бала-баркалу јуртайт. Олорды ончозын тоолобойын.

Мен тӧрӧл јуртымда каа-јаада болгомдо, бу ӧрӧкӧндӧрдиҥ айылын јолдоҥ, кӧстиҥ кырыла да болзо, ајыктап ӧдӧдим. Олор мал-ашту чедениниҥ јанында баскылап јӱрер, эмезе одын белетеген балдарыныҥ јанында нени де куучындаган отурар. Бойлоры кӧрӱнбезе, туразыныҥ печкезинеҥ ыш чыкканын кӧрӱп, эзен-амыр отурганына сӱӱнедим…

Светлана КЫДЫЕВА