Јайаан телекейи байлык бичиичи

22.10.2019

Ӱлӱрген айдыҥ 17-чи кӱнинде Калыктар најылыгыныҥ туразында чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» байзыҥ-јурт ады јарлу алтай бичиичи, ӱлгер чӱмдеечи Лазарь Кокышевтиҥ Новосибирскте орус тилле кепке базылып чыккан «Арина» романыныҥ таныштырузын ӧткӱрди.

Лазарь Кокышевтиҥ чӱмдемелдеринде энезиниҥ, Арина Саналованыҥ, сӱр-кебери аҥылу јерде турат. Бичиичиниҥ энези омок, керсӱ, чечен ле байлык тилдӱ, ачык-јарык ла јалакай кижи болгон. Ол энезиниҥ ӧткӧн јолын, јӱрӱмин бойыныҥ «Арина» деген баштапкы алтай романында толо, чындык кӧргӱзет.

«Арина» романныҥ ӱзӱгин орус тилге 1962 јылда Л. Леуткин кӧчӱрген. Оныҥ кийнинде бу романды бӱткӱлинче Абрам Китайкин орус тилге кӧчӱрген. Роман 1968 јылда Новосибирскте кепке базылып чыккан.

Јаҥжыкканы аайынча Туулу Алтайдыҥ эл-јоны ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде бичиичи Лазарь Кокышевтиҥ чыккан кӱнин ле Алтай тилдиҥ кӱнин кӧдӱриҥилӱ айалгада темдектейт.

Је быјыл тизӱ байрамдар, кӧдӱриҥилер ӧйинде чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» байзыҥ-јурт јаанга-јашка сый этти. Кӧп тоолу кычыраачылар «Аринаны» орус тилле кычырарга амадаган. Олордыҥ амадузы бӱтти деп айдарга јараар.

Лазарь Кокышевтиҥ «Арина» романыныҥ таныштырузында Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Ирина Майманова поэттиҥ «Арина» деген ӱлгерин эске кычырды. Оныҥ кийнинде бойыныҥ ӧйинде «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте Лазарь Васильевичле кожо иштеген РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи Юлия Сакашева ол качан да ундылбас ла јаркынду јылдарды эске алып куучындады. Юлия Григорьевнаныҥ эске алынганы бу бӱкте јарлалат.

Су-алтай ӧзӧктӱ, калыгыныҥ чындык уулы Лазарь Кокышевке јилбӱӱ јаан. Ол башка-башка ӱйелерди бойыныҥ ады-јолыла, чӱмдеген јайаан иштериле, энчи-байлыгыла бир кӱрееге чӱрче ле јууп ийетени текши јарлу. Бу таныштыруга ондый ок ару кӱӱн-санаазыла Кан-Оозынаҥ Эмил ле Радмила Теркишевтер келип, кӱӱлик сыйларын јуулган улуска сыйлады.

Бичиичиниҥ «Арина» деген романыныҥ таныштырузында Лазарь Кокышевтиҥ эш-нӧкӧри Ольга Савчиц туружып, бойыныҥ быйанду сӧстӧрин айтты.

Оныҥ кийнинде каланыҥ 7-чи таҥмалу школыныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Юлия Мундукина балдарды алтай бичиичиниҥ ийделӱ, ээлӱ сӧзи ажыра Тӧрӧлин, тилин, калыгын баалаары, оморкооры јанынаҥ ӧткӱрип јаткан ижи керегинде айтты.

Ол школдогы литературный музейде ӧткӱрилип турган иштиҥ база бир солун ууламјызыла таныштырды. Шак бу музейдиҥ кӧмзӧзинде Лазарь Кокышевтиҥ бир канча бичиктери бар болуптыр. Онойдо ок алкы бойы кычырган ӱлгерлери база бар (грампластинка).

Юлия Альчиновна јуулган улуска кӧмзӧниҥ эҥ јаан байлыктарыныҥ бирӱзин – 1959 јылда баштапкы катап чыккан «Арина» романды кӧргӱсти. Быјыл бу романныҥ чыкканынаҥ ала алтан јыл болуптыр. Бу бичикти поэт Борис Укачинге сыйлаарда бичиген алтынга бодолду кереес сӧстӧри бар. Музейде бичиичиниҥ база бир бичиги бар, ол 1960 јылда чыккан. Бу бичикти музейге Караҥ Кошев сыйлаган деп, Ю. Мундукина айтты.

Юлия Альчиновнаныҥ айтканыла, музей балдарды бедиреништӱ ишке таскадат. Шак бу иштиҥ шылтузында база бир солун ачылта болгон. Эл библиотеканыҥ кӱӱлик бӧлӱгинде сакыбаган јанынаҥ грампластинкага учураган болуптыр. Ол ӱрелип калган грампластинкалардыҥ тоозында да болгон болзо, ол биске сӱреен јаан кереес байлык болуп јат деп, Ю. Мундукина темдектеди.

Лазарь Кокышевтиҥ, онойдо ок оныҥ кару энези Арина Саналованыҥ ӱндерин балдар угуп, бичиичиниҥ јайаан иштериле јилбиркеп јатканы јарамыкту.

Таныштыруныҥ туружаачыларына Юрий Чендыев Лазарь Кокышевтиҥ «Шуралай» деген ӱлгерине салылган кожоҥды кожоҥдоды. Оныҥ кийнинде эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология факультединиҥ ӱренеечизи сӱӱген поэди Л. Кокышевтиҥ «Ундыбагар» деген ӱлгерин кычырды. Бу ок факультеттиҥ магистранттары Кыргызстаннаҥ келген Гульжас Кабылова, Диана Доктурбек-кызы Л. Кокышевтиҥ ӱлгерлерин алтай тилле, бойыныҥ тилиле тӧрӧл тили керегинде ӱлгерлерди эске кычырдылар.

Филология билимдердиҥ докторы Нина Киндикова кычыраачылар, алтай эл-јон кандый да ӧйдӧ бичиичиге бурылат, эске алат, эзедет деп, бойыныҥ куучынында чокымдады. «Арина» роман бежинчи катап орус тилле чыгат.

Нина Михайловнаныҥ айтканыла, бичиичи бу романды Москвада Литературный институтта ӱренип тура, 21 јаштуда бичиген. 1954 јылда баштайла, 1958 јылда тӱгескен. 1959 јылда роман кепке базылып чыккан.

Тыва бичиичи Монгуш Торго «Аринаны» бойыныҥ тилине кӧчӱрип, оны «Аринаныҥ салымы» деп адаган. Кӧчӱреечи бу романда эҥ ле озо Аринаныҥ салымы деп јарт сескен.

«Арина» орус, тыва, хакас тилдерге кӧчӱрилгенин кӧргӧжин, бӱткӱл ороон кеминде ол јарлалып, романга јилбӱӱ јаан болгон. Ол озо ло баштап Горно-Алтайскта (1969 ј.), оныҥ кийнинде Барнаулда, Новосибирскте, Москвада, бӱгӱн катап чыкканы – Новосибирскте деп, Нина Михайловна аҥылап темдектеди.

Оныҥ айтканыла, «Арина» роман кычыраачылар ортодо јаан суруда. Темдектезе, хакастар, башкирлер биске келзе ле, «Арина» романды сурап јат. Ол бу бичикти орус тилле чыгарганын текши элдиҥ оморкодузы деп айдып, «Алтын-Туу» байзыҥ-јуртка, јааны Татьяна Туденевага јаан алкыш-быйанын айтты.

Татьяна Туденева ончо улусты учурлу байрамла уткыды. Ол 1972 јылда национальный школды божодып, «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газетке иштеп келеле, Лазарь Кокышевти кӧрӱп јӱргенин эзетти. Ол бичиичиниҥ колынаҥ тудуп эзендежерге де, ӱлгерлерин кычырарда угарга да келишкен деп айтты.

«Бичик-басмага иштеп келеле, Лазарь Кокышевтиҥ «Арина» деп романын такып кепке базып чыгарганысты база јаан ырыс деп айдар кӱӱним бар. Нениҥ учун «Аринага» токтогоныс? Бу калганчы эки-ӱч јылдыҥ туркунына биске бир канча орус тилдӱ кычыраачылар келип, Л. Кокышевтиҥ прозазын кычырар кӱӱндӱ болгондорын айткан» — деп, Т. Туденева чокымдады.

Чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» байзыҥ-јурттыҥ јааны Т. Туденева бу бичикти чыгарарга эл политика ла јондык колбулар аайынча республикан комитет акча-манатла болушкан деп айтты. «Алтын-Туу» байзыҥ-јурттыҥ јааны јуук ӧйдӧ белетеп чыгарган бичиктери јанынаҥ элбеде куучындады.

Алтай Республиканыҥ эл политика ла јондык колбулар аайынча комитединиҥ председатели Людмила Варванец јуулгандарды Алтай тилдиҥ байрамыла уткыды. Ол онойдо ок мындый јакшынак байрамдык кӧдӱриҥини ӧткӱрип јаткан «Алтын-Туу» байзыҥ-јурттыҥ ӧмӧлигине једимдӱ, турулталу ижи учун јаан алкыш-быйанын айтты. Алтай тил, албаты, Лазарь Кокышев ӱйедеҥ ӱйеге бир ле тизӱле барып јатканын шак бу таныштыру лапту керелеп турганы јанынаҥ айткан.

Л. Варванец Новосибирскте талалар ортодо ӧткӧн «Книга года: Сибирь – Евразия-2019» деген ачык кӧрӱ-маргаанда республикан чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» байзыҥ-јурт эрчимдӱ турушканын айтты.

Татьяна Туденевага кӧрӱ-маргаанныҥ Быйанду самаразы табыштырылды. Онойдо ок талалар ортодо ӧткӧн кӧрӱ-маргаанда «Эҥ артык бичик балдарга ла јииттерге» деген ууламјыда «Алтын-Туу» байзыҥ-јурт «Сказки народов Горного Алтая» (тургузаачызы Лариса Баина), «Эҥ артык нон-фикшн бичик» ууламјыда «Комсомолу – 100 лет» (авторлоры Туулу Алтайдыҥ комсомолыныҥ ветерандарыныҥ ӧмӧлиги) деген бичиктери дипломдорло кайралдаттылар.

Ады јарлу бичиичиниҥ «Арина» деген бичигиниҥ кадарын, бичиктеги јуруктарды јурукчы Аржана Декенова јураган. Кӧдӱриҥиниҥ окылу ачылтазында видеотаныштыру солун болды.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина