Алтайдын Чолмоны

Слерди оҥдобогон эмтирим

22.10.2019

Ӱлӱрген айда јаан јаштулардыҥ айлыгы ӧдӱп јат. Јаан јаштуларга  јылу сӧс айдып саларга тургандардыҥ тоозы кӧп. Олордыҥ бичимелдеринде јаркынду јӱрӱм јӱрген, јӱзӱн-башка кайралдарла кайралдаткан, јамылу болгон, ады-јолы јарлу улустыҥ јӱрӱми кӧргӱзилет. Мен андыйлардыҥ тоозына база кожуларга турум.

Бӱгӱн мен бир кижи керегинде бичип јадым. Ол эзен јӱрген болзо, ого јӱс јаш толор эди. Је, кӱндӱлӱ кычыраачылар, мениҥ бичимелимде ол кижиниҥ јамылары да, кайралдары да керегинде бир сӧс туштабас. Јартап айтса, мен энем керегинде бичиирге турум. Оныҥ јӱрӱми ады-јолдоры кӧлӧткӧдӧ арткан муҥдар тоолу ӱй улустыҥ јӱрӱмине тӱҥей.

1919 јылдыҥ кӱчӱрген айында Чарышский райондо Јооныш (Алексеевка) јуртта тодош сӧӧктӱ Јакрай (документинде Дмитрий) ла иркит сӧӧктӱ Арајан (Кӱјӱрмектиҥ јаан кызы) Тодошевтердиҥ билезинде кыс бала чыккан. Ого Коркыш деп ат адагандар. Нениҥ учун дезе сӱреен коркышту ӧй болгон ине. Дмитрий ӧдӱҥир кижи болуптыр, садыжарын сӱӱйтен дежетен. Байла, оныҥ да учун болбой, арга-чакту јаткан. «Тройка» оны кулактап, ар-јӧӧжӧзин айрып, бойын айдай берген. Дмитрийдиҥ билези Арајан, кыстары Мӱлтӱк ле Коркыш бир кӱн тӱнде качып, Кӧзӱл јуртка келип токтогондор. Адазын буру јогынаҥ адып койгон кыстарга кӱч ле болгон. Јаштары једип, кижиге баргандар. Мӱлтӱк таай эјебис Тезегешев Иван Яковлевичке барарда, Коркыш Тарпаков Паапашка барган. Соҥында Паапаштыҥ ла Коркыштыҥ билезинде мен чыккам.

Амыр-энчӱ ле јаткан улусты актуга бурулап, адып койотон ӧй јымжай берерде, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Адамды ол ло јылдыҥ куран айында јууга алып ийгендер. Келер јылдыҥ кочкор айында ол сурузы јок јылыйган. Чындап, бастыра ороондо чылап болбой, эр улустыҥ уур-кӱч ижин ӱй улус ла балдар эдип турбай. Кичинек тужымда энемниҥ айылында конгоны сагыжыма кирбейт. Ол фронтко керектӱ кошты Бийскке јетире тартатан. Керде-марда айылында болзо, јалаҥда иштеер ӱй улустыҥ звеноводы болгон. Карган энем Арајан колхозтыҥ бозуларын азыраар, аш согор јерде каруулчык болуп туратан. Мен деген кижи оныла кожо калбаҥдайтам. Каа-јаада айылыста конор тужыста карган энем бажымды сыймап, «јааназаҥ айлыска одын тартып экелер эр болорыҥ» дейтен.

Бир кӱн Кӧзӱлде энем Кара-Суудӧӧн кижиге барган деген табыш јайылып турды. Кожо ӧскӧн эҥ кару нӧкӧрим Курман мени ӧӧй адаҥды барып кӧрӧк деп сӱмелейтен неме тапкан. Адакыда нӧкӧрим јайдакка минген кара беезине мени учкаштырып алды. Уй ташка једеле, байагы беени божодып ийдис. Оноҥ ары барып јатсабыс, суу кечире турлудаҥ бир ийт биске маҥтап келеле, учы-куйузы јогынаҥ ӱрӱп турды. Курман ойынчагына сереҥкениҥ кӱкӱртин салып, ийтти коркыда јырс берип ийерде, турлудагы койчы адын ээртеп, мылтыгын јӱктенип, бистӧӧн ууланды. Бис аштыҥ ортозына кире береристе, бисти ийт таап албай база. Койчы Курманды танып, адаҥга айдарым деди. «А-аа, сен тенимер Коркыштыҥ уулы туруҥ не!» деп айдала, ат ӱстинеҥ мени узун камчызыла соккон эди. «Бу мылтык эмес» дезем, «мен мындый мылтыктарды јарманныҥ јуузында кӧп кӧргӧм» деп, јууныҥ ветераны јызырап чыккан.

Энемниҥ барган ӧбӧгӧни шалбаа кижи болгон. Бир кӱн ол очоктогы казанды аҥтара тееп, «сениҥ аскан аракыҥда бир де ачу јок» деп, энемди тытпактай берди. Ол тужында мен тӧрт классты јаҥы ла божоткон тужым. Ол экӱниҥ тытпактажына кириже бердим. Ӧӧй адам менеҥ колду-бутту эр чыдап јатканын сӱреен јакшы оҥдоп, энемнеҥ капшай ла айрылган эди. Соҥында карган энем ле энем Јабагандӧӧн Мӱлтӱк эјемге јууктай кӧчӱп алгандар. Мен, јууда јеҥ јастанган кижиниҥ уулы учун, 5-7 класстарды интернатта јадып божотком. Энем дезе ойто ло јалаҥ ижинде, соҥында идиргенниҥ каруулчыгы болуп иштеген.

Мен 8-10 класстарды национальный школдо божотком, Ийиндеги училищеде трактористке ӱренип алгам. Эки энемниҥ бу јуртта садып алган туразына сенек тудуп, чадыр айыл чаап бергем. Мыныҥ ончозын чедендегем. Одын-ӧлӧҥнӧҥ комыдал јок болгон. Је СССР ла США ортодо колбу курчый берген тужында Кубада јуу башталар айалга тӧзӧлгӧн. Мӱлтӱк эјемниҥ уулы Володяны черӱге алып ийген. Карган энем, байла, оноҥ улам болбой, ол ло кӱнниҥ тӱнинде, качан Коркыш энем идиргенде каруулчык болуп турарда, айылында кенейте јада калган. Бу учурал энемге сӱреен јаан согулта болгонын оҥдоп турум.

1961 јылда кижи алып, соҥында эки балалу боло бергем. Балдарым энемди ада-энезинеҥ артык сӱӱйтен. Мен, аамай неме, энемди ле бала-баркамды артырып, кооперативный училищени, садуныҥ институдын ла Бийик ӱредӱлӱ партийный школдыҥ журналистика факультедин ӱренип божотком. Чындап, ол ӧйлӧрдӧ Горно-Алтайсктӧӧн кӧчкӧнис ине. Энем Јабаганда јадарда, уйыныҥ ӧлӧҥин бастыра билемле эдип беретенис. Кышка одынла јеткилдейтенис. Качан энем јажы једип, пенсияга чыгарга документтерин Пенсионный фондко табыштырарда, колхозто иштеген ӧй стажка кирбес деп тапкандар. Соҥында ла байагы стаж чотко алылып, ас-мас пенсия тӧлӧлип башталган.

Бир катап энемге одын тартып береле, уйына кыжыла једетен ӧлӧҥ обоолойло, билемле каладӧӧн јанып јатканыс. «Бу мен ӧлзӧм, мени ийтке чачып берер болорыҥ» — деп, энем кимиректенген эди. Ол тужында энемниҥ айтканыныҥ учурын оҥдобогом. Бот, меге бежен јаш болор тужында «Звезда Алтая» газеттиҥ корреспонденти Федор Демьянов мен керегинде бичиген бичимелине «Ӱредӱге ачап» деген бажалык берген. Чындап та, бу мен кайткан кижи? Мениҥ ӱренип алган ӱредӱлеримниҥ ончозы јакшы. Бир ле иште иштеп, энемниҥ су-кадыгын шиҥжӱде не тутпаганыс? Ӱредӱге ачап болор јолды мениҥ школдо кожо ӱренген нӧкӧрлӧримниҥ кезиги ачып турбай. Темдектезе, мен, тракторист кижи, кийимимнеҥ сӱркӱш, солярка јытанып турбай база. Школдо кожо ӱренген, ӱредӱзи мениҥ ӱредӱмнеҥ коомой нӧкӧрлӧримге јууктай базып келзем, олор куучындажып турган јамылуларга јапшынып, мени кӧрбӧӧчи боло беретендери јарабайтан. Байла, оныҥ да учун кӧп ӱренген болорым.

Бир катап энем биске оорып турум деген табыш эткен. Мен энемге учканча барала, оны эртезинде ле айылыма экелгем. Кӧк-јарамас, ӧрӧкӧн бир уурт чай ичип болбоды. Эмчиликке апарар болзо, бу кижидеҥ неме болбос дешкен. Анайда мен иштеҥ суранып алала, энемниҥ јанына 40 кӱн отургам. Бир катап ӱйим Александра Кӧлӱевна энемди ваннага кийдирип, ӧрӧкӧнди сыймап, јаш баланы чылап јунуп турарда, энем келдимди качан да ундыбазым деген. «Бу ӧлӱп јаткан кижи канайып ундыбаска турганаар?» дееристе, энем јаан каткырган эди.

1982 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 30-чы кӱнинде энем јада калган. Сӧӧгин Јабаганда јууганыс. Тӧрӧӧндӧрди јууп, чайладышты јакшы ӧткӱргенис. Чайлап отурган бир ӱй кижи: «Мен ӧлзӧм, балдарым улусты чайладышты слер чилеп ӧткӱрип болбос болор» — деп, чӧкӧп айткан эди. Бу кижиниҥ бала-барказы, база бис чилеп, тарап-таркап калган учун айдыныш болгоны јарт.

Бу ла кӱн каладаҥ карыкчалду табыш једип келди. Ӱйимниҥ јаан эјези Айылдаш божой берген болуптыр. Бис каладӧӧн јӱре бергенис. Энемниҥ уйын јакшынак орус айылдаштарыс Шарковтор кичееп јадар болгон. Соҥында бу уйды Начурадагы Чулбашев Мӧт таайдыҥ билези кичееген. Улуска јӱк этпеске, уйды кайдаар эдер? Заготовитель болуп турган бајам Кичеев Саадакка бу уйды этке табыштырып ийигер дегем. Оныҥ заготовкага јууп алган уйларын коштогон кӧлӱк Чаргыныҥ јанында аҥтарылган дешти. Куда-ай, энемниҥ уйы тирӱ артты не, колы-буды сынган ла болбой? Энем мени ол јердеҥ арбанар деп узак сананып јӱретем. Эмди кӧрӱп јӱрер болзо, ада-энебистиҥ туткан тындулары олордыҥ божогонын база билип туратан ошкош. Олорго, биске чилеп, тӱҥей ле уур-кӱч болот. Јартап айтса, ада-энелерди јаҥыскан артырбай, биледеҥ кем де болзо, јаба эмезе коштой јадар керек эмтир. Шак ол тужында ӧрӧкӧндӧрдиҥ кажы бир тужы оорый бергенин билип ийерис.

Бӱгӱн меге 82 јаш толоры јууктажа берди, кожо отурган ӱйиме удабас ла 80 јаш толор. Јурт тӧзӧгӧнистеҥ бери 59-чы јыл ӧдӱп јат. Биле јайрадылгадый учуралдар болгон ло. Мен энемниҥ «келдимди качан да ундыбазым» деген сӧстӧриле башкарынып јӱргем. Билем јайрадылза, энем мени ол јердӧӧн једине берер деп чочыйдым. Анчада ла балдарым, бала-баркаларым биске эмеш ле келбей барза, кирер јерис табылбай барат. Бис олорго телефон согуп, келип ажанып алыгар деп сӱмеленедис.

Јаан јаштулардыҥ айлыгына учурлай бичилген талдама бичимелдиҥ («Кандый да орденнеҥ баалу», «АЧ», №68) авторы каладагы 7-чи таҥмалу школдыҥ директоры болгон Ю. Г. Сакашева деп бодойдым. Оныҥ бичигениле болзо, јаан јаштуларга учурлай айткан јылу сӧс кандый ла эмнеҥ артык. Кару јерлештер, јаан јаштулардыҥ айлыгында кӧрӱш-таныштарыгарды јылу сӧстӧригерле «эмдегер».

Михаил ТАРПАКОВ