Актуга бурулаткандарды эзедип

01.11.2019

Политикалык шылтактарла бурулаткандарга учурлалган кереес Горно-Алтайсктыҥ јаказында, гардин-тюль тӱӱр фабрика иштеген јердиҥ јуугында турат. Јылдыҥ ла ӱлӱрген айдыҥ 30-чы кӱнинде мында актуга бурулаткандардыҥ эземине учуралган митинг ӧдӧт.

Быјыл политикалык шылтактарла кыстаткандардыҥ эземине учурлалган керек-јаракта Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ, Эл Курултайдыҥ, Горно-Алтайск каланыҥ башкартузыныҥ, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы, репрессияга киргендердиҥ тӧрӧӧн-туугандары турушкан. Митингти АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ молјуларын бӱдӱрген Игорь Коршунов ачкан.

«Эл-калыктыҥ тӱбектӱ ӧйлӧри керегинде эзем, јеҥӱлери керегинде эзем чилеп ок, агару – деп, Эл Курултайдыҥ председателиниҥ ордынчызы Герман Чепкин куучынында темдектеген. –Бис јаҥыс та тӱӱкилик билгирлерлӱ эмес, је анайда ок орооныстыҥ тӱӱкизинде болгон эҥ јаан тӱбектердиҥ бирӱзин ӧзӧгиске јуук алган граждан кӧрӱмдӱ болотоныс сӱрекей јаан учурлу».

Политикалык кысташтыҥ тӱбектӱ ӧйлӧри керегинде Горно-Алтайск каланыҥ башкартузыныҥ јааны Ольга Сафронова, репрессияга кирген партийный ишчиниҥ уулы, РСФСР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Фридрих Таушканов, «Мемориал» деген текшироссиялык биригӱниҥ республикан бӧлӱгиниҥ башкараачызы Павел Смирнов куучындагандар.

Туулу Алтайда политикалык кысташка 7 муҥнаҥ ажыра улус кирген, олордоҥ эки муҥга јуук кижи адып ӧлтӱрткен, арткандары айду-тӱрмелерге барган. Тергеениҥ кажы ла 14-чи кижизи кысташту керектерге киргенин тӱӱкичилер темдектейт. Тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайскта политикалык шылтактарла истеткен 112 кижи јуртайт.

1989 јылдыҥ чаган айында Горно-Алтайсктыҥ јаказында, азыйда мааланыҥ ажын чеберлеген тудум болгон јерде строительный иштер ӧдӧр ӧйдӧ, бажына аттыртып божогон кӧп улустыҥ сӧӧк-тайагы табылган.

Калада јаткан јаан јашту улустыҥ айтканыла, 1937-1938 јылдарда бу јерде Туулу Алтайдыҥ бастыра јерлеринеҥ айдап экелген улусты тӱрмелеп туткан. Тӱндер сайын мында мылтыктыҥ аткан табыжы јаантайын угулып туратан.

Айдап экелген улус кӧп учун, олорды подвалдарда, малдыҥ кажаан-чеденинде, сарайларда да тудатандар. Кызыл-Ӧзӧктиҥ тӱрмезинде отургандарды «Гардинкадагы» тӱрмеге шылуга айдап экелип туратаны керегинде политикалык шылтактарла актуга буруладып, айду-тӱрмениҥ јолын ӧдӱп, эзен арткан улустыҥ эске алыныштары арткан.

«Гардинкада» 54 пӧ, 57 бе кижиниҥ сӧӧги табылган. Олор не улус болгоны – јарты јок. Табылган сӧӧк-тайакты таарларга салып, ороны ойто кӧмӱп салгандар.

Шиҥжӱ-шылу ӧткӧн јарым јыл кире ӧйгӧ улустыҥ сӧӧктӧри таарларда јаткан. Оноҥ, КПСС-тыҥ Горно-Алтайский обкомныҥ јӧбиле, бу ок 1989 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 20-зинчи кӱнинде божогон улустыҥ сӧӧк-тайагын салган 54 таарды каланыҥ јаказында, јебрен кижиниҥ Улалудагы турлузыныҥ јуугында мӧҥкӱлеп јуугандар ла бу јерде кереес темдек тургускандар.

1994 јылда ӧлтӱрген улустыҥ сӧӧктӧри табылган јерде политикалык шылтактарла истеткендердиҥ эземине учурлалып кереес тургузылган (скульптор П. И. Богомолов). 2007 јылда каланыҥ башкартузы агаш кереести темирдеҥ эткенине солып, оны эбире јерди јарандырып јазаган ла агаштыҥ чаалдарын отургускан. Кажы ла јыл ӱлӱрген айдыҥ 30-чы кӱнинде бу кереестиҥ јанында политикалык кысташка киргендердиҥ эземине учурлалган керек-јарактар ӧдӧт.

* * *

Бу кӱнди темдектеерин РСФСР-дыҥ Ӱстиги Соведи 1991 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 18-чи кӱнинде јӧптӧгӧн.

Политикалык шылтактарла бурулаткан, тӱрмелерге ле айдуга барган, ӧлтӱрткен улустыҥ тоозы эмдиге јетире чокым јарталбаган. «Мемориал» биригӱниҥ јетирӱлериле, ас ла эдип алза, 12 миллион кире кижи керегинде куучын ӧдӧт. ГУЛАГ-тыҥ тӱӱкизиниҥ музейиниҥ чотогоныла, политикалык кысташка кирген улустыҥ тоозы 20 миллионноҥ ас эмес, олордоҥ бир миллионноҥ ажыра улус адып ӧлтӱрткен.

Окылу јетирӱлерле, јӱк ле 1937-1938 јылдарда 1,5 миллионноҥ ажыра улус политикалык шылтактарла бурулаткан, 1,3 миллион кижини јаргыдаҥ башка јаҥдар бурулаган, 700 муҥ кире кижини адып ӧлтӱргендер.

Ол ӧйлӧрдӧ совет улустыҥ јадын-јӱрӱмине «албатыныҥ ӧштӱзи» деген оҥдомол кирген. Политбюроныҥ 1937 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 5-чи кӱнинде чыккан јӧбиле, «албатыныҥ ӧштӱзи» деп адаган улустыҥ ӱйлерин беш јылдаҥ ас эмес ӧйгӧ тӱрмелейтен. «Албатыныҥ ӧштӱзиниҥ» балдарын дезе НКВД-ныҥ лагерь-колонияларына эмезе ӧскӱс балдардыҥ аҥылу ээжилерлӱ тураларына аткаратан.

«Чистка» деген керектер эл-јонныҥ бастыра бӧлӱктеринде: партийный ла советский ишчилер, билим ле јайаан интеллигенция ортодо ӧткӧн. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ алдында черӱниҥ командный бӧлӱгиниҥ 45% «аруталган». Јууныҥ кийниндеги јылдарда ӧштӱ олјологон јерлерде эмезе фашисттердиҥ олјозында болгон муҥдар тоолу улус айду-тӱрмениҥ јерине аткарылган. Политикалык кысташка ончо мӱргӱӱл јаҥдардыҥ улузы кирген. 2,6 миллионноҥ ажыра улус угы-тӧзи аайынча бурулаткан.

1960-1980 јылдарда политикалык кысташтардыҥ тӧс шылтагы диссидентство (инакомыслие — башка санаа-кӧрӱмдӱ болоры) болгон. КГБ-ныҥ јаҥдары 1967 јылдаҥ ала 1971 јылга јетире «политикалык каршулу» ӱч муҥнаҥ ажыра биригӱлерди «илезине чыгарган».

СССР-да политикалык шылтактарла актуга бурулаткандарды актаары 1954 јылда башталган. 1960-чы јылдардыҥ ортозында бу иш токтоп, јӱк 1980-чи јылдардыҥ учынаҥ ала ойто орныккан.

1991 јылдыҥ кандык айыныҥ 26-чы кӱнинде «Кыстаткан калыктарды актаары керегинде» РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ јасагы чыккан. Бу ок јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 18-чи кӱнинде «Политикалык шылтактарла кыстаткандарды актаары керегинде» РСФСР-дыҥ јасагы јӧптӧлгӧн. РФ-тыҥ башкарузыныҥ 1992 јылдыҥ тулаан айыныҥ 16-чы кӱнинде чыккан јӧбиле, политикалык кысташка киргендерге орныктыру акча тӧлӧлип јат.

Ӧткӧн јылдарга политикалык шылтактарла кыстаткан улустыҥ ады-јолы адалган јӱстер тоолу бичиктер ле документ јетирӱлердиҥ јуунтылары кепке базылып чыккан.

1991-2014 јылдарда актуга бурулаткан 3 510 818 кижиниҥ ак-чек ады орныктырылган, анайда ок политикалык кысташка киргендердиҥ балдарыныҥ – 264 085 кижиниҥ – ороонго ӧштӱ эмес болгон ады јандырылган.

2015 јылдыҥ куран айында Россияныҥ премьер-министри политикалык шылтактарла актуга бурулаткандардыҥ эземин мӧҥкӱлеери аайынча 2020 јылга јетире бӱдӱретен государстволык политиканыҥ концепциязын јӧптӧгӧн. 2019 јылда, РФ-тыҥ президентиниҥ јакыганыла, бу иш 2024 јылга јетире узадылган.

СССР-да политикалык кысташка киргендерге тургускан эҥ баштапкы кереестердиҥ бирӱзи – Москвада Лубянский тепсеҥде Политехнический музейдиҥ јанындагы скверде 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 30-чы кӱнинде тургускан Соловецкий таш. Ак талайдыҥ Соловецкий ортолыктарында 1919 јылдаҥ ала концлагерь, 1923 јылдаҥ ала — аҥылу учурлу лагерь ле 1937-1939 јылдарда аҥылу учурлу Соловецкий тӱрме иштеген. Бу јердеҥ ташты «Мемориал» биригӱниҥ турчылары экелген. Јылдыҥ ла бу кереес-таштыҥ јанында политикалык шылтактарла актуга бурулаткандар ла олордыҥ бала-барказы јуулат.

2017 јылдыҥ ӱлӱрген айында Москвада Сахаровтыҥ адыла адалган проспектте политикалык кысташка киргендердиҥ текшинациональный кереези ачылган. Бу керееске актуга айду-тӱрмеге баргандар отурган лагерьлердеҥ экелген таштар кондырылган.

Эземниҥ стенези СССР-дыҥ НКВД-зыныҥ «Коммунарка» деген спецобъегинде база бар. 1937 јылдыҥ сыгын айыныҥ 2-чи кӱнинеҥ ала 1941 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 24-чи кӱнине јетире мында адып ӧлтӱрген 6609 кижиниҥ сӧӧги кӧмӱлген. Кереестиҥ ачылтазы 2018 јылдыҥ ӱлӱрген айында ӧткӧн.

Азыйгы совет орооныстыҥ эл тергеезинде актуга политикалык шылтактарла буруладып корогон улуска учурлалган кереестер кӧп.

Эземниҥ бу кӱнин нениҥ учун ӱлӱрген айдыҥ 30-чы кӱнинде темдектеп јат деп, кычыраачылар сонуркаар болор.

1974 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 30-чы кӱнинде Мордовияныҥ ла Пермьниҥ тӱрмелеринде политикалык шылтактарла буруладып отургандар базынышка ла кыйынга удурлажып, торолошко чыккан. Олор ӱлӱрген айдыҥ 30-чы кӱнин СССР-да политикалык шылтактарла тӱрмелеткендердиҥ кӱни деп јарлаган. Ол ӧйдӧҥ бери Советский Союзта јылдыҥ ла бу кӱнде политзаключенныйлардыҥ тороложы ӧдӱп туратан. 1987 јылдаҥ ала дезе ороонныҥ калаларында демонстрациялар ӧткӱрери башталган. 1991 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 18-чи кӱнинде РСФСР-дыҥ Ӱстиги Соведи политикалык кысташка киргендердиҥ кӱнин ӱлӱрген айдыҥ 30-чы кӱнинде темдектеерин јӧптӧгӧн, бу документке колын РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Председателиниҥ баштапкы ордынчызы Р. И. Хасбулатов салган.

Быјыл Политикалык шылтактарла кыстаткандардыҥ кӱни ороондо 29-чы катап темдектелип јат.

Светлана КЫДЫЕВА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина