Алтайдын Чолмоны

Ӱргӱлјикке – поэзияныҥ јажытту, кеендик телекейинде

12.11.2019

Бичиичи Байрам Суркашевтиҥ чыкканынаҥ ала 80 јылдыгына учурлалган тизӱ кӧдӱриҥилер тала кеминде бийик ӧтти.

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада ийделӱ сӧстиҥ узы Байрам Суркашевтиҥ ады-јолын, артыргызып салган энчи-байлыгын кереестеген туштажу ӧткӧн.

Ӱлгерчи ле эмчи Б. Суркашевтиҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолы керегинде бичимелдер, онойдо ок ӱлгерлери «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газетте башка-башка јылдарда элбеде јарлалган эди. Ол алтай литертураныҥ бийик ӧзӱмдӱ ӧйине, байлык ла чечен чӱмдӱ сӧстиҥ устарына, олордыҥ чӱмдемелдерине тайанып, ичкери јаан јолын алынган деп, эл библиотеканыҥ бичиичиниҥ 80 јылдыгына учурлап чыгарган јуунтызында Кӱлер Тепуков «Јаҥар кӱӱлӱ ӱлгерлер» деп адалган бичимелиниҥ кире сӧзинде темдектеген. Солун јуунтыда онойдо ок Аржан Адаровтыҥ «Жду новых откровений» («Звезда Алтая» 1999 јыл, кӱчӱрген айдыҥ 11-чи кӱни), Нина Киндикованыҥ («Алтайдыҥ Чолмоны» 1999 јыл, кӱчӱрген айдыҥ 11-чи кӱни), «Бийик ажу ашкан ӱлгерчи ле эмчи», А. Мекечинованыҥ («Алтайдыҥ Чолмоны» 1999 јыл, кӱчӱрген айдыҥ 11-чи кӱни), «Јайалтаныҥ јаркынын кӱйдӱрген Ӱлегем» деген бичимели, онойдо ок бичиичи Б. Суркашевтиҥ 1980 јылда бичиген «Тӧрӧл тил» деп бичимелдери јарлалган. Јуунтыныҥ учкары библиографиялык указатели ле периодикада алтай тилле јарлалган бичимелдери бар.

Эл библиотекада ӧткӧн туштажуда Байрам Кӱндӱлеевичтиҥ эш-нӧкӧри Раиса Дмитриевна, кызы Аржана Байрамовна, уулы Азан Байрамович ле олордыҥ балдары, баркалары турушты. Айчечек Азановна бу јаан ла нак билениҥ эмчилериниҥ јолын улалтат.

Эл библиотекада ӧткӧн эске алыныштыҥ эҥиринде бичиичиниҥ јерлештери, најылары, башка-башка јылдарда кожо иштеген улузы, онойдо ок балдар, јаш корболор јилбиркеп туруштылар. Темдектезе, јерлештери Владимир ле Надежда Моностовтор ӱлгерчиниҥ «Эзендик» деген ӱлгерине салынган кожоҥды кожоҥдодылар. Бу кожоҥ Кӱпчеген јурттыҥ эл-јоныныҥ гимни болуп, элбеде таркаган. Ӱлгерчиниҥ «Кӧӧркийге» деген ӱлгерин бойыныҥ кӱӱзиле кееркедип, Ногон Шумаров јуулгандарга кожоҥдоды. Каланыҥ 3-чи таҥмалу гимназиязыныҥ ӱренчиги Арсентий Манышев Б. Суркашевтиҥ орус тилле «Белый халат», 9-чы таҥмалу школдоҥ Элина Чуйчина «Ак-јарыкла танышкам», культура ла санаттыҥ колледжиниҥ ӱренеечизи Альбина Тайтакова «Моя Катунь» деген ӱлгерлерин кычырдылар.

Јайаандык эҥирдиҥ туружаачыларына бичиичилер Таукен Яйтынов, Таныспай Шинжин, Кӱлер Тепуков, Токшын Торбоков Байрам Суркашевтиҥ бала тужы, баштапкы ӱлгерлери ле онойдо ок алтай литературада оныҥ јери јанынаҥ элбеде айттылар. Јуулган айылчыларга солун, јилбилӱ куучын-эрмегин Светлана Моможокова, Алефтина Мекечинова ла оноҥ до ӧскӧлӧри айттылар.

Байрам Суркашевтиҥ ӱлгерлик јуунтылары, темдектезе, «Кӱзӱҥи чечектер», «Јакшы болзын турналар», «Песни высоких вершин» (орус тилге Е. Стюрт кӧчӱрген), «Илби» ле оноҥ до ӧскӧлӧри бӱгӱнги де кӱнде јилбӱде.

Ӧдӱп јаткан јылда чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» јурт байзыҥ Б. Суркашевтиҥ «Ззендик» деп ӱлгерлик јуунтызын кепке базып чыгарган.

Байрам Суркашев «Тӧрӧл тил» деп бичимелин 1980 јылда бичиген. Је оныҥ учуры бӱгӱнги де кӱнде учурлу. «… Алтай кайчылардыҥ кийнинде алтай тилистиҥ байлыгын, сӱрлӱзин, эптӱзин, јаражын кӧргӱскен улус алтай бичиичилер, поэттер болор. Литератураныҥ тӧзӧлгӧзи тил болуп јат, оныҥ учун алтай бичиичилер бойлорыныҥ чӱмдемелинде тӧрӧл тилин элбеде, тереҥ, кажы ла јанынаҥ шиҥдеп, тазылын казып, корболорын јунуп, сугарып, оны сӱӱп, чеберлеп, тилистиҥ амтамын, оныҥ јаражын, чеченин кӧргӱзерге арутап, чокымдап бичиирге амадап турганы јакшы. Албатыныҥ арузы, сергеги оныҥ тилинде…».

***

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде ады-јолы јарлу, Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Байрам Суркашевтиҥ чыкканынаҥ ала 80 јылдыгына учурлалган «Эдиски ӱндӱ эрјинем – поэзия» деген солун кӧрӱ ачылды.

Кӧрӱниҥ айылчылары, туружаачылары Б. Суркашевтиҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолы керегинде киноны кӧргӧн кийнинеҥ РФ-тыҥ нерелӱ артизи Кара Майманов ӱлгерчиниҥ «Кӧӧркийге» деген ӱлгерине салынган кожоҥды кожоҥдоды.

Кӱчӱрген айдыҥ 7-8 кӱндеринде ӱлгерчи, эмчи Байрам Суркашев эл-јонго јаан ла учурлу байрам сыйлаганына бодолду. Нениҥ учун дезе ол 1939 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 8-чи кӱнинде Эзендик јуртта чапты сӧӧктӱ Кӱндӱлей Эремеевичтиҥ билезинде чыккан. Колы ус алтай эр К. Суркашев Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јер јастанып јыгылган. Байрамныҥ энези Тодул Садучиновна керсӱ, иштеҥкей ле турумкай эпши тӧрт балазын азырап чыдаткан, ӱреткен. 1958 јылда јиит национальный школды божодып, 1965 јылда Барнаулда мединститутты једимдӱ тӱгескен. Байрам Кӱндӱлеевич Улаганныҥ, Горно-Алтайсктыҥ эмчиликтеринде иштеген. Кӧп тоолу кычыраачылар ого баштанып, «Слер кем? Эмчи бе эмезе ӱлгерчи бе» деп сураганда, ол чике каруузын бербейтен. «Ӱредӱмле, ижимле мен – эмчи, јӱрегимле – ӱлгерчи» деп каруузын јандыратан.

Тӧртинчи класста ол «Јелечи» деп баштапкы ӱлгерин чӱмдеген, 1953 јылда бу ӱлгери «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте чыккан. Оныҥ кийнинде, 1967 јылда, «Баштапкы алтам» деп ӧмӧлик јуунтыда оныҥ ӱлгерлери јарлалган. Оноҥ ло бери Б. Суркашевтиҥ 14-тӧҥ ажыра ӱлгерлик јуунтылары ак-јарыкка чыккан.

Солун кӧрӱниҥ ачылтазында бичиичилер Таукен Яйтынов, Таныспай Шинжин, эмчи Марина Четова куучын айдып, кӧрӧӧчилерди кӧрӱле уткыдылар. Ресгимназияныҥ ӱренчиги Айас Ельдепов Б. Суркашевтиҥ «Ак халадым» деп ӱлгерин эске кычырды. Ӱлгерчиниҥ «Эзендик» деген ӱлгери тӧрӧл јуртыныҥ гимни болордо, «Ак халадым» деген ӱлгери алтай да, орус та укту медишчилердиҥ гимни болорында алаҥзу јок. Ӱлгерчиниҥ ӱлгерлери, туујылары школдордо, бийик ле орто ӱредӱлӱ заведениелерде алтай литератураны ӱредер программазына јолду кийдирилген.

Эмчи Б. Суркашевтиҥ ич-телекейи байлык, јӱреги јалакай, айткан сӧзи эм-томдый, колы дезе быйанду болгонын кӧрӱде куучын айткан улус аҥылап темдектеди. Тегин јӱрӱмде тӧп лӧ керсӱ кылык-јаҥду Байрам Кӱндӱлеевичтиҥ чӱмдеген ӱлгерлери Алтай јеристиҥ ар-бӱткенин, албатызын, тилин јымжак кӱӱле кееркедип јураган тирӱ јуруктарга бодолду.

Кӧрӱниҥ окылу ачылтазында музейдиҥ директоры Римма Еркинова, Байрам Суркашевтиҥ билезиниҥ адынаҥ кызы Аржана Суркашева солун кӧрӱле айылчыларды, кӧрӧӧчилерди уткыдылар.

Кӧрӱде ӱлгерчиниҥ ӱлгерлик јуунтылары, фотојуруктары, эдинген-тудунган эдимдери тургузылды.

***

Эл театрда кӧрӧӧчилер ол ло кӱн ӱлгерчи ле бичиичи Байрам Суркашевтиҥ ады-јолын кереестеп, оныҥ драмалык пьесазы аайынча тургузылган «Амаду ла Айана» деген ойын-кӧргӱзӱни кӧрдилер.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кийниндеги јылдар. Кӧп адалар, ага-карындаштар јер-Алтайына јанбаган, јер јастанып јыгылган. Јурттарда кӧп лӧ јаны тул арткан энелер, эпшилер. Кандый бир тӱбек-јеткер болзо, атагын алар, сӧзин айдар адалар јок. Шак ла мындый кӱч јылдарда эки јииттиҥ, Айананыҥ ла Амадуныҥ, ару ла агару сӱӱжи ажыра бӱткӱл ӱйениҥ салымы кӧргӱзилет.

Айана, јайылган јаш чечек, онынчы класстыҥ ӱренчиги, удабастаҥ школын божодор. Амаду ачка-јутка алдыртпас омок колхозчы јиит. Бу эки баланыҥ јукачак ла јаан сӱӱжи. Олордыҥ алдында јаан ла кайкамчылу телекей. Чаҥкыр амадузы – бийик ӱредӱге кирер, ыраак талаларга барар, ӱредӱ, иш, биле. Је эки јииттиҥ сӱӱжине сакыбаган јанынаҥ јаан согулта болды. Айананыҥ ӱредӱчизи јаан јашту Тошпок Торгоевич бу кысты шоктоп, коомой керек эткен. Јиит кыс айдар-угузар јери де јок, оныҥ учун арга јокто Тошпок Торгоевичке барат.

Амаду дезе сок јаҥыскан, сӱӱгенинеҥ астыгып артат. Мындый учуралдар кажы ла албатыда бар. Эки јииттиҥ јаркынду ла јараш сӱӱжи туйукталат. Олордыҥ сӱӱжи керегинде кожоҥ до, туујы да бичилет, кино до тургузылат. Бой-бойына кӱӱн-санаазы једижип, бирликке туулдыс, салымыс ӱргӱлјикке ле деп јатканча олордыҥ јукачак кӱӱни, сӱӱжи кара-борого табартып оодылат.

«Айана ла Амаду» деген ойын-кӧргӱзӱде кӧдӱрилген сурак бӱгӱнги де кӱнде јӱрӱмдик учурлу. Јиит кӧрӧӧчилерге ойын-кӧргӱзӱ јараган. Эмеш јаан ӱйениҥ улузы чала тыҥ јаратпады ошкош. Је мындый ойын-кӧргӱзӱ тургузылганы јарамыкту.

Байрам Суркашев су-алтай ӧзӧктӱ, кӧрӱмдӱ ӱлгерчи, эмчи кижи. Алтай улустыҥ, балдардыҥ ич-телекейин, кылык-јаҥын јакшы билер болгон. Ойын-кӧргӱзӱ бойы да солун, ойногон актерлор до тыҥ. Азан Байрамовичтиҥ айтканыла, кижиниҥ кӧкси бӧктӧлӧр, кӧстиҥ јажы агар кӧргӱзӱ. Бир ле тынышла кӧрӱп, автордыҥ ойын-кӧргӱзӱзиниҥ тӧс учурын актерлор чындык ла бийик кеминде кӧргӱскен деп айтканыла кӧрӧӧчилер, байла, јӧпсинер.

Байлык ченемелдӱ режиссер Эмма Иришеваныҥ тургускан ойын-кӧргӱзӱзинде Арунай Тазранова Айананы биийк кеминде ойноп, бу кыстыҥ сӱр-кеберин толо ло чындык кӧргӱсти. Амадуны Щепкинниҥ адыла адалган театрал училищени божоткон Айдыҥ Бадыкин ойноды. База бир јарлу актер Вадим Деев Тошпок Торгоевичти ойноды. Оныҥ эткен кинчеги учун айдынып јатканы, бурулазаҥ бурума турарым деп айдынганы-јалынганы база коркышту.

Айананыҥ энезин, Јаҥарчыны, АР-дыҥ нерелӱ артизи Ирина Майманова, Чечекти Роксана Саргатытова, Чечектиҥ энезин, Торкочыны, АР-дыҥ ла РФ-тыҥ нерелӱ артизи Ириада Охрина, Адучы Мергеновичти РФ-тыҥ нерелӱ артизи Александр Майманов, Кадынныҥ ээзин РФ-тыҥ нерелӱ артизи Айана Шинжина, уулчакты Ойгор Садыков ойнодылар. Кӱӱле Азулай Тадинов, јуруктарла РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы Валерий Тебеков кееркетти.

«Айана ла Амаду» деген ойын-кӧргӱзӱниҥ кийнинеҥ кӧрӧӧчилерди, актерлорды солун јайаан ишле Госдуманыҥ депутады Иван Белеков уткыды. Ол ӱлгерчи, бичиичи Байрам Суркашевтиҥ энчи-байлыгы јанынаҥ элбеде айтты. Байрам Суркашевтиҥ балдары Аржана, Азан таланыҥ культура министерствозына, эл библиотеказына, эл музейине јаан алкыш-быйан айттылар. Аржана Байрамовна эл театрдыҥ ӧмӧлигине, артисттерине јакшынак ойын-кӧргӱзӱ учун база быйанын айтты. Ол јылдыҥ ла кӱчӱрген айдыҥ 8-чи кӱнинде Байрам Суркашевтиҥ эземин кереестеп, јиит ӱлгерлер чӱмдеечилердиҥ кӧрӱ-маргаанын ӧткӱрери јанынаҥ шӱӱлте этти.

К. ПИЯНТИНОВА