Алтайдын Чолмоны

«Тӧс сурак – эттиҥ баазы…»

12.11.2019

Марат Табадяков ӱредӱзи аайынча инженер, Новосибирскте Телекоммуникациялардыҥ ла информатиканыҥ Сибирьдеги университедин ӱренип божоткон. 2014 јылдаҥ бери тӧрӧл Чамал аймагында Алтыгы Байкабак деген јерде мал-аш тудуп, фермер болуп иштейт. Бийик ӱредӱлӱ, јакшы профессиялу јиит кижи нениҥ учун јӱрӱмин јурт ээлемдеги ишле колбогон? Бистиҥ эрмек-куучыныс бу сурактаҥ башталган.

– Мен университетти божодып, черӱге баргам. Оноҥ келеле, алган профессиям аайынча иштеп баштагам. Фермер болор, мал-аш азырап јадар амаду болбогон. Јӱрӱмде мынайда келижип калган – деп, Марат куучындайт. – Бис эки нӧкӧр СибГУТИ-ни божотконыс. Ол Горно-Алтайскта связь бӧлӱкте иштеген, мен мында  профессиям аайынча. Ол ӧйлӧрдӧ ишјал кем јок болгон. 2014 јылда ороондо башталган экономикалык кызалаҥла колбой иштеер улустыҥ тоозын кӧп јерлерде астаткан. «Сокращение» деген немениҥ согултазы элдеҥ озо јиит улуска једишкен. Нӧкӧрим тура тудуп баштаган, ипотекага акча алган болгон. Тӧлӱлерин тӧлӧӧргӧ Ыраак Кӱнчыгыш јаар иштеерге јӱре берген, эмди ондо ӱчинчи јыл иштеп јат.

1992 јылдаҥ ала  бу Алтыгы Байкабак деген јерде мал-аш азырап, адам иштеген. Оноҥ оорыйла, токтогон.  Мен черӱдеҥ јанып келеле, биле тӧзӧгӧм, тура тудар керек, јиит кижиге  12 муҥ ишјалга канай јадар? Оныҥ учун, адамныҥ ижин улалтып, таҥынаҥ бойым  иштеп баштагам.

– Адагардыҥ ады-јолы, сӧӧги не кижи? Слер канча карындаш улус?

– Адам Андрей Викторович Табадяков, чапты сӧӧктӱ. Олор энебисле бу ла Чамал аймактыҥ Бешпелтир јуртында јадат. Бис база ондо ӧзӱп чыдаганыс. Эјелерим Бешпелтирде ле Куйуста јуртайдылар. Мен – эҥ кичинеги.

– Бу ижиҥде акча јанынаҥ айалга кандый?

–Чай-калашка, бензинге једип јат (кӱлӱмзиренет). Је бӱгӱнги кӱнде јурт ээлемде иштегендерге, анчада ла бистий оок КФК-ларга, ЛПХ-ларга арбынду акча иштеп, кирелтелӱ јадары – кӱч керек.

– Ээлемде туткан малыгардыҥ тоозы канча кире?

– Уй мал –110, јылкы –54. Оноҥ до кӧп тударга јараар. Мал ижи азыралдаҥ, иштеп алган продукцияны садар айалгалардаҥ кӧнӱ камаанду ине. Былтыр кӱйгек болуп, белетеп алганына ӱзеери ӧлӧҥ садып аларга келишкен. Быјыл ӧлӧҥ јакшы бӱткен, једер керек. Јеристиҥ кеми 120 гектар. Алдында эмдигизинеҥ кӧп мал тутканыс. Јаҥыс та бис эмес, кӧп фермерлер уй малын астаткан – оны кӱстеҥ ала јасты чыгара азыраар керек не. Јылкы малды тударга чик јок јеҥил, ол јӱк јаан карлу соок ӧйдӧ, ӱч ай кире, азыралда турат…

– Јурт ээлемниҥ ӧзӱмине государствоныҥ эдип турган јӧмӧлтӧзи кандый, слерге ол једип турган ба?

– Јӧмӧлтӧ јок деп канай айдар,  келижип ле јат. Мен ижин јаҥы баштаган фермер болуп, 2015 јылда грант акча алгам. Государстволык јӧмӧлтӧ-болуштыҥ шылтузында иштеген техника јаҥыртылган. Бу арганы кӧп улус тузаланган. Тургуза ӧйдӧ бистиҥ ээлем ӱч МТЗ тракторлу ла ДТ-75 тракторлу.

– Этти кандый баала садып јадыгар?

– 100 кг ӧрӧ торбокторды  1 килограммын 105-110 салковойдоҥ, јоон уйларды – 85 салковойдоҥ, кунајындар килограммы 95 салковойго барып јат. Јылкы малдыҥ эдин база 110 салковойдоҥ сададыс.

Ӧткӧн јылда торбоктыҥ эдин килограммын 120 салковойго табыштыргам, солярканыҥ баазы ол тушта заправкада бир литри 36 салковой болгон. Быјыл солярканыҥ баазы 46 салковойго јеткен, этти 110 салковойго садып јадыс. Нени айдар, бойыгар кӧрӱп јадыгар.

–Малды кемге садып турганаар?

– Ӧдӱштиреечи-перекупщиктерге ле тирӱге табыштырып јадыс.

– Чамал аймак туризм ӧзӱм алынган, республикада эҥ кӧп јорыкчылар келип турган аймак болгоныла јарлу. Малыгардыҥ эдин туристтерди азыраарга не сатпай турганаар?

– Турсибтий, “Марьин островтый”  јаан турбазалар аймакта иштеп баштаганы удай берген ле олордо этти јаантайын алган бойыныҥ улузы бар. Кичинек турбазалар этти фермерлердеҥ база улайын албай јат, кондырган улузын азырап тургандары база кӧп эмес. Туристке дезе, јаан ла болзо, шашлык эдип јиирге 2-3 кг чоҥ эт керек. Олор бу этти «Мясной лавка» деген јерлердеҥ садып алат. Бу лавкаларда дезе кӧбизинде Алтайский крайдыҥ улузы садыжат.

Туристтеҥ акча иштеп алары керегинде айдар болзо,  бу улус республикада јылында јайдыҥ ӱч ле айында кӧп болуп јат. База кӱӱк айдыҥ байрам кӱндерлӱ бир неделезин кожолы. Сыгын айдаҥ ала олордыҥ тоозы билдирлӱ астап барат. Јербойыныҥ улузына арткан тогус айга кайдаҥ да акча иштеп, јадар керек не.

– Эт садар лавкаларда нениҥ учун  садышпай јадыгар? Бу јерлерде иштиҥ ээжилерин мен јакшы билбезим, оныҥ учун сурап турум.

– Баштапкызында, Алтайский крайдыҥ туткан малы кӧп лӧ эдиниҥ иштеп алган баазы бистеҥ чик јок јеҥил, нениҥ учун дезе олордыҥ азырал тӧзӧлгӧзи бек  – азырал белетеген чӧл-јалаҥдарын, ажын, комбиазыралын да ајаруга алза.

«Меркурий» деген программа иштеп баштаганыла, бистиҥ јуртээлемчилердиҥ айалгазы там коомойтыган. Ол программа аайынча, этти ле алза, бозу качан чыккан, ого кандый прививкалар тургускан, оны качан сойгон ло о ӧ. камык јетирӱлер – эт саткан кижиде болор керек. Бистиҥ Бешпелтирде тургуза ӧйдӧ бойыныҥ ветеринары да јок. Ол ветеринарда иштеген, керектӱ ончо јетирӱлер јуулган компьютер болор керек.  Је компьютерле иштеерге Интернет керек, бу колбу дезе бистиҥ јерде јӱк јайгыда эмеш оҥду иштеп јат.

Оныҥ да учун республиканыҥ магазиндеринде, јарымкаларында, эт саткан лавкаларында бистиҥ чыҥдыйы бийик, амтанду эдис эмес, кӧбизинде ӧскӧ тергеелердиҥ та кандый кошмоктор кожуп ӧскӱрген малыныҥ эди садылат. Керектӱ справкаларды јазап алары дезе эмдиги ӧйдӧ ченемелдӱ, билер улуска јаан буудак эмес.

Мен баштапкы ӧйлӧрдӧ республикан јарымкаларга этти апарып туратам. Је калганчы ӧйлӧрдӧ чӧкӧй бердим, ондо садылган эттиҥ ле аш-курсактыҥ бааларын республиканыҥ эмес, туура тергеелердиҥ садучылары тургузат. Малыҥды сойып, калага јетирип, палатка-эжиҥ тургузып, канча кӱнге јӱгӱргениҥ турултазы јок болуп турганда.

– Федерал јаҥ јурт ээлемниҥ ӧзӱмин ороонныҥ ичкери ӧзӱминиҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи деп јарлаган. Бу ишти, сен сананзаҥ, не буудактап јат?

– Бистиҥ ороонныҥ эл тергеези сӱрекей элбек, јериниҥ бӱткен бӱдӱми, ай-кӱниниҥ айалгалары башка. Бир јерде ӱч ай кыш ла 9 ай јылу болордо, ӧскӧзинде  8-9 айга соок ло јӱк 2-3 айга јылу болот. Бир тергееде ӧлӧҥ-чечек чыгып калган болзо, бирӱзинде кар да кайылбаган. Бистиҥ республиканы ла одоштой ло јаткан Алтайский крайды да алза, бис аш-ӧлӧҥ ӧскӱрерге јери тапчы, кӱн-айы кубулчак туу-кырларда јуртайдыс, олордыҥ јериниҥ кӧп јаны  – чӧл-јалаҥдар. Бу ла ӧскӧ дӧ айалгаларды тергеениҥ јасактары ээжилейтен болзо.

База, кезик јасактар јазап шӱӱжилбей јӧптӧлип турган деп сананадым. Темдектезе, мынаҥ озо јылдарда бистиҥ ээлем азыраган малыныҥ эдиле јербойыныҥ школдорын јеткилдеген. Эмдиги федерал јасакла, школдор јӱк чоҥ этти садып алар аргалу. Бу јасак школдыҥ да башкараачыларына, ондо иштеген казанчыларга да јарабай јат. Чоҥ эттеҥ јакшы мӱн, суп кайнадып болбозыҥ, «сӧӧктӱ эттиҥ мӱни тату» деп, албатыныҥ сӧзи де бар ине.

Экинчи јанынаҥ, мен малымды сойоло, чоҥ эдин, эмеш баалада да болзо, школдорго табыштырзам, оныҥ сӧӧгин кайда эдерим? Бир мал эмес, 2-3 тынды сойор керек болзо, ал-камык сӧӧкти кайда эдер? Оныҥ учун малды тирӱге ле табыштырып ийедиҥ. Мындый јасакты та кандый улус јӧптӧп турган,  оҥдобой јадыс. Бойыстыҥ азыраган малыстыҥ чыҥдый эдиле балдарысты азыраар керек деп ончобыс оҥдоп јадыс, јербойыныҥ фермерлерине де јӧмӧлтӧ болор эди.  Је… Кезикте сананарыҥ, государство јурт ээлемниҥ ижине јаантайын солынган јасактарыла киришпеген болзо, амыр иштеер арга берген болзо, артык болор эди.

Тӧс сурак – эттиҥ баазы. Ол аайлу-башту болзо, иштеер де јилбӱ болор эди.

– Эмди ончо улус туризмде иштеерге турарда, сен бу керегинде сананбайдыҥ ба?

– Санаа бар ла. Је ондо ишти баштаарга, ас ла алза, 1 млн салковой акча керек. Јуртта јаткан улус ондый акчаны кайдаҥ алар? Бистиҥ аймакта турбазалардыҥ 70 проценти ¬– туура јерлердиҥ арга-чакту улузыныҥ.

– Кандый да кунукчылду куучын ӧдӱп туру…

– (Каткырат). Јери-јуртысты таштап, ончобыс Сахалин јӱре бербезис ине. Оны-мыны ченеп, иштеер ле керек. Јурт ээлемде кооперация тӧзӧӧри керегинде куучындарды угуп, айса болзо, бу болушту болор деп сананадым. Оок ээлемдер јерин-кӱчин бириктирип, ӧмӧ-јӧмӧ иштеерин, иштеп алган продукциязын кожо садарын. Је алаҥзулар да ас эмес. Кандый болорын јӱрӱм кӧргӱзер болбой.

Јурт ээлемде айалга оҥдолор деп иженип ле јадыс.

Светлана Кыдыева