Эр кижиниҥ бычагы

22.11.2019

Мен бойым jурукчы кижи болорым. Кезикте алтай баатырлардыҥ (алыптардыҥ, кезерлердиҥ…) сӱр-кебери, кеп-кийими, jуу-jепсели кандый болгонын jурайдым. Келер jаш ӱйе билип, jастыра этпезин, чын болзын деген кӱӱн-санаалу jӱредим. Тургуза öйди алзабыс, кöп эр улус бычакты кажы jанында эдинерин билбес эмтир. Оныҥ аайына чыгарга, jартаарга, тӱӱкибисти казынып, бедиренип ийектер.

Кезер таштар (каменные изваяния) тӱрк чактарда болгон. Кöп саба олор оҥ jанында, курында отыкту, колында айакту, сол jанында бычакту, кылышту, кулактарында сыргалу.

База бир темдек: öскö калыктарды алзабыс, турктар, монголдор, дагестандар, калмыктар, казактар, якуттар ла ӧскӧлӧри де бычакты сол jанында эдинет. Олордыҥ тӱӱкилик кинолорын да кӧрзӧбис, бычактары сол jанында эмтир.

Jаҥыс ла тува калыктыҥ бычагы оҥ jанында јӱрет. Олор, байла, Кыдатка кирип турган öйдö бойлорын албаты (поданный) деп, jабыс кöргӱзерге бычактарын jажырып, оҥ јанында, кийинде кыстап эдинген. Олорло кожо бис, алтайлар, булгалып калдыс.

Алтайла jорыктаган озогы билимчи-ученыйлардыҥ соккон фотолорын аjарзабыс, алтайлардыҥ бычагы сол jанында кöргӱзилген.

В. В. Радловтыҥ «Из Сибири» деген бичигинде (1860-1861) «Алтайские горные калмыки» деп бажалык бар. Анда мынайда айдылган: «Алтай кижи тере тонын патрондашту ла окту баштыгашту, отыкту ла бычакту јалбак тере курла курчанат. Отыкты белинде, курдыҥ ич јанындагы топчыга илет, оҥ колло јеҥил чечип ийеле, ойто илип алат. Алтай кижи бычагын курына илген агаш эмезе сӧӧк кында алып јӱрет».

Калмыктардыҥ кöрӱмиле эр кижиниҥ кӱчи, тыны сол, jӱрек jанында. Оныҥ учун эр улус сырганы, бычакты, jӱстӱкти сол jанында эдинген. Ӱй кижиниҥ кӱчи оҥ jанында, балдардыҥ кини, отык оҥ јанында јӱрген. Туура кижи ол кижиниҥ jамызын (статузын), не кижи болгонын курында илген эдимдер ажыра билип ийер аргалу болгон.

Бабитов Чонныҥ (Jаан-Jаламан) уулыныҥ айтканыла, адазы кулагында сырганы сол jанында эдинген. Jуртта jаҥыс уул болгон учун, кöс, тил тийбезин, бек болзын деп, сол jанында сыргалу болгон эмтир. Айдарда, алтай калык чактар öдӱп, Азияда jаткандарла тудуш болуп, колынып калган. Кеп-кийими, тудум-эдимдери тӱҥей, бирӱзин де аҥылап, башка кöрöргö jарабас, текшилей, элбеде кöрöр керек.

Борис КИНДИКОВ,

Оҥдойдоҥ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина