Алтайдын Чолмоны

Молјузына чындык болгон

26.11.2019

Ӧдӱп јаткан 2019 јыл јаан юбилейге – Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда совет албатыныҥ Јеҥӱзиниҥ 75 јылдыгына белетеништӱ јыл болуп јат. Јеҥӱниҥ јылында чыккандар Јеҥӱниҥ кӱнин база бойыныҥ аҥылу сезим-кӧрӱмиле темдектеер. Андый улустыҥ тоозы ас эмес. Олордыҥ јӱрӱми јеҥил эмес айалгаларда ӧткӧн: јууныҥ кийнинде албаты ээлемин орныктырары, иштеер колдор ло эр кижиниҥ кӱчи тыҥ једишпейтен. Уур ишти ойто ло ӱй улус ла эр кемине јеткелек балдар бӱдӱретен. Ол јеҥӱлӱ 1945 јылда чыккандардыҥ бирӱзи керегинде куучындап берейин.

Куучын-эрмек Виктор Кӱндӱчинович Кыпчаков керегинде ӧдӧр. Оныҥ алтай ады Ырыс болгон. Адазы Кӱндӱчи Тимофеевич Кӧксуу-Оозы ла Кан-Оозы аймактардыҥ акча-манат аайынча бӧлӱктеринде иштеген, бойыныҥ ӧйинде Экинурдагы колхозтыҥ председатели де болгон. Кӱндӱчи Тимофеевич јуудаҥ уур шыркаларлу јанган. Энези – Јибек Анчишевна, айылда балдарын таскаткан. Олордыҥ билези јаан, балдары кӧп болгон. Виктор билезиниҥ ырызы – јууныҥ кийнинде чыккан уулы болгон. Ол 1945 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 17-чи кӱнинде Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртында чыккан. Виктор тӧрӧл јуртында ӱренген.

Экинурдыҥ школында сегизинчи классты ӱренип божодоло, ол Горно-Алтайсктыҥ педагогический училищезине ӱредӱге кирген. Ол ӧйдӧ бу училище кӧп кадрларды белетеген, анда кӧп лӧ сабазында јурт јерлердиҥ јииттери ӱренген эди. Училищениҥ педагогический ӧмӧлиги ӱредӱ-таскаду ишти бийик кеминде ӧткӱргенин аҥылап темдектеер эдим. Олор ӱренеечилерди јӱрӱмге ле профессионал иш-ченемелге чындык ӱреткен.

Педагогический училищени ӱренип божоткон соҥында, Викторды Јабаганныҥ школына ийгендер.  Анда ол баштамы класстардыҥ ла физкультураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Јабаганныҥ школында ол 1964 јылдаҥ ала 1967 јылга јетире иштеген.

1967 јылда ӱредӱлӱ јыл башталар алдында Виктор Кӱндӱчиновичти географияныҥ ӱредӱчизи болуп иштезин деп, Экинурдыҥ школындӧӧн аткаргандар. Бу школдо ол јаҥыс ла ӱредӱчи эмес, је анайда ок завуч болуп база иштеген. Школдогы иш, анчада ла завучтыҥ ижи јаҥы билгирлер некеген. Виктор Кӱндӱчинович мыны јакшы оҥдоп, Горно-Алтайсктыҥ педагогический институдына заочно ӱредӱге кирген. Анда ол эки факультетти – естественно-географический ле тӱӱки-филологический – једимдӱ ӱренип божоткон.

1975 јылда Виктор Кӱндӱчиновичти Кырлыктыҥ школындӧӧн географияныҥ ӱредӱчизи болуп иштезин деп ийгендер. 1976 јылда оны Моты-Оозыныҥ сегисјылдык школыныҥ директорыныҥ јамызына тургускандар.

Виктор Кӱндӱчиновичтиҥ профессионал ченемели јылдаҥ јылга байыган — озо баштап ӱредӱчи, кийнинеҥ завуч ла соҥында директор болуп иштеп. Сегисјылдык школдыҥ директорыныҥ ижин једимдӱ бӱдӱрип турганын кӧрӱп, оны Кан-Оозыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ директорына тургускандар. Школдо директор болотоны јеҥил керек эмес. Ӱредӱ-таскаду ишти јакшы кеминде тӧзӧӧринеҥ башка хозяйственный ишти база эдер керек болгон. А бу иш јеҥил ле иш эмес. Ол школдыҥ туразын јазаарыла, оны одырарыла, школго јаҥы мебель аларыла, школды јакшы айалгада тударыла колбулу. Бу сурактардыҥ аайына чыгарга аймактыҥ ла областьтыҥ бӱдӱреечи јаҥы кеминде керектӱ јӧптӧр јарадыларын некеер, сакыыр керек болгон.

1979 јылда Виктор Кӱндӱчиновичти областной национальный школдыҥ директоры эдип кӧчӱргендер. Оныҥ бу иште иштеген ӧйдӧ мен – бу бичимелдиҥ авторы – Горно-Алтайсктыҥ пединститудыныҥ заочный бӧлӱгиниҥ проректоры болуп иштегем. Ол ӧйдӧ заочный бӧлӱкте аайына чыгатан сурактар кӧп болгон. Темдектезе, ӱредӱлӱ ишти тӧзӧӧринде кыптар једишпейтен. Бис бу суракла ОНСШ-тыҥ директорына баштанатаныс ла јаантайын јӧмӧлтӧни алатаныс.

Виктор Кӱндӱчиновичти облонодӧӧн заведующийдиҥ ордынчызы эттире кӧчӱрген кийнинеҥ, бистиҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижис оноҥ до эрчимдӱ боло берген. Бу иштиҥ учуры неде болгон дезе, јӱрӱминдеги уур-кӱчтердеҥ улам ӱредӱзин таштаган эмезе ӱредӱдеҥ чыгартырткан ӱредӱчилерди заочный ӱредӱге јандырары болгон. Бу суракта облоно пединститутка јӧмӧлтӧзин јетирген. Облононыҥ кадрлар аайынча инспекторы Л. П. Ябыкова ӱредӱчи-заочниктердиҥ ӱредӱзин јаантайын ајаруда туткан. Оноҥ ӧскӧ ӱредӱниҥ сурактары аайынча кожо јӱзӱн-башка керек-јарактар, ол тоодо практический конференциялар, педагогический кычырыштар ла оноҥ до ӧскӧзин белетеп ӧткӱретенис. Виктор Кӱндӱчинович облонодо ак-чек ле каруулу иштеген деп сананадым. Ол бистиҥ тергеениҥ ӱредӱлигиниҥ системазыныҥ сурактарын јакшы билген. Не дезе, ол ӱредӱчиниҥ, завучтыҥ, школдыҥ директорыныҥ ижин бӱдӱрип, јаан ченемел алган ла бу билгирлерин, профессионал аргаларын аймак, область, кийнинде республика кеминде ӱредӱликтиҥ сурактарыныҥ аайына чыгарга ууламјылаган. Школдорго барганда, ол уроктордо болотон ло олордыҥ шиҥжӱзин ӧткӱретен. Ӱредӱчилердиҥ ӧмӧлигиниҥ алдында ӱредӱликтиҥ системазыныҥ сурактары аайынча куучындап, кӧп тоолу тӧзӧмӧл-методический ле башкараачы сурактарла колбой тӱп-шӱӱлтелер айдып беретен.

1990 јылда мен Н. П. Федорованыҥ кычыртузы аайынча ӱредӱчилердиҥ узын бийиктедер институтка иштеп баргам. Бу институт 1996 јылда ӱредӱликтиҥ ишчилериниҥ узын бийиктедер республикан институт боло берген. СССР јайрадылганыла колбой ороонды башкарарыныҥ бастыра системазы солынып баштаган. Ӱредӱликтиҥ системазы база… Бойыныҥ ӧйинде бис Виктор Кӱндӱчиновичле кожо Кош-Агаш аймакта Кӧкӧрӱниҥ школында «Школдыҥ ӱредӱзинде кӧгӱс-байлык, национальный культура ла текшикижилик байлыктар» деген тема аайынча билим-практикалык конференция ӧткӱретенис. Бу конференцияныҥ рекомендацияларын В. К. Кыпчаковло кожо белетегенис.

Оноҥ башка, 1990-чы јылдардыҥ бажында Виктор Кӱндӱчинович профессионал кеми бийик авторский ӧмӧликти јуур ла оны «Алтай Республиканыҥ национальный школдорыныҥ ӧзӱминиҥ концепциязын» бичиирине ууламјылаар арга тапкан. Ол 1992 јылда АР-дыҥ башкарузыла јӧптӧлгӧн эди. Бу Концепция школдордыҥ ӧзӱминде, анчада ла тӧрӧл тилди ле региональный компоненттиҥ ӧскӧ дӧ предметтерин ӱренери аайынча учурлу документ боло берген. Концепцияныҥ некелтелери аайынча тӧрӧл тилиле коомой куучындажып турган балдарды ӱредер иш тӧзӧлгӧн. Бойыныҥ ӧйинде, М. С. Горбачевтыҥ КПСС-тыҥ Тӧс Комитединиҥ сентябрьский пленумында Россияныҥ албатыларыныҥ культуразын ла тӧрӧл тилин ӧскӱрери керегинде айткан куучыныла колбой, РИПКРО-до бу категория ӱренеечилерди ӱредери аайынча методический тӱп-шӱӱлтелер белетеер лаборатория ачылган эди. Оныҥ ижин мен башкаргам. Бир јылдыҥ туркунына бис 9 методический тӱп-шӱӱлтелер белетеп чыгарганыс. Оноҥ башка тӧрӧл тилин коомой билер балдарды ӱредип турган ӱредӱчилерге курстар ӧткӱргенис.

АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча комитединиҥ председатели Н. П. Федорованыҥ ла оныҥ ордынчызы В. К. Кыпчаковтыҥ ӧмӧ-јӧмӧ, билгир ижиниҥ шылтузында, мен бодозом, ол тушта тергеениҥ ӱредӱлик системазыныҥ ӧзӱминиҥ стратегиязы чокымдалган. Ӱредӱчилердиҥ ле ӱредӱликтиҥ башкартузыныҥ јеҥил эмес ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ тӱжӱм-турулталары канча јылдар соҥында чокым кӧрӱне берген.

Виктор Кӱндӱчинович амыралтага да чыккан соҥында, «Алтай Республиканыҥ ӱредӱчилер бирлиги» деп тергеелик јондык организацияны башкарган. Мындый организация республиканыҥ ӱредӱлигине керек. Ол ойгор шеф-таскадаачылардыҥ ла јиит ӱйе ӱредӱчилердиҥ јайаан ийдезин, профессионал билгирлерин ле ченемелин бириктирип, јӱрӱмге кирип јаткан ӱйени ӱредери ле таскадары аайынча тӧзӧлгӧлӱ ишке ууламјылайт. Ӱредӱчилердиҥ биригӱзи – ол кӧгӱс-байлык ла культура бирлик болор арга. Бӱгӱн улусты јаҥыс ла орооныстыҥ кӧп калыктарлу албатызында јылдарла, чактарла јуулган кӧгӱс-байлык ийде бириктирер аргалу. Оныҥ учун республикабыстыҥ ӱредӱчилериниҥ ол јондык организациязын тӧзӧӧринде салынган баштаҥкайларды чеберлеп алары ла оноҥ ары улалтатаны јаан учурлу болуп јат.

Јӱрген ӧйи ле салымы аайынча В. К. Кыпчаков ӱредӱликтиҥ системазында суруда болгоны тегиндӱ эмес. Ол ак-чек ле каруулу иштеген. Ӱредӱлик иште национальный школдордыҥ учурын ла јерин јакшы оҥдогон. Бойыныҥ јӱрӱмин, билгирлерин ле ченемелин бистиҥ областьтыҥ ла республикабыстыҥ ӱредӱлигиниҥ ӧзӱмине учурлаган.

Е. КАНДАРАКОВА,

тӱӱки билимдердиҥ кандидады,

педагогический иштиҥ ветераны