Алтайдын Чолмоны

Алтай — телекейдиҥ кӧгӱс-байлыгы

03.12.2019

Кӱчӱрген айдыҥ 21-24 кӱндеринде Алтай Республикада «Евразияныҥ  албатыларыныҥ энчи-байлыгы кай чӧрчӧктӧрди сценада тургузары» деген театрал форум ӧткӧн. Государственный Думаныҥ депутады, алтай бичиичи, ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча Россиядагы Камыстыҥ турчызы Иван Белеков элбек кемдӱ бу јуунды ӧткӱрер баштаҥкайды эткен улустыҥ бирӱзи болуп јат. Бир кезек  шылтактардаҥ улам ого Алтай јаар јол келишпеген, је ол бу керек-јаракта заочный деген эп-арганы тузаланып турушкан. Бӱгӱн оныҥ форумга ийген докладын кыскарта јарлап турубыс.

Кӱндӱлӱ туружаачылар, кару айылчылар!

Бӱгӱнги јуунда туружып турганы керегинде Россия Федерацияныҥ кӧп тоолу тергеелериниҥ ле СНГ-ныҥ биске јууктай јаткан ороондорыныҥ јарлу билимчилери угустылар. Мындый керек-јарактарда туружарга чындаптаҥ ла ойгор кӧгӱстӱ ле тереҥ санаа-укаалу билимчилер келгени сӱрекей учурлу. Бу айтканымныҥ ӱстине олорды ачык-јарык јӱректӱ ле јаҥыс ла јакшыны кӱӱнзеген улус деп, ӱзеери кожулта эдерге турум!..

«Алтай — тӧстӱ јер, улус бери муҥдар јылдарга улай, база ээчиде муҥдар јылдардыҥ туркунына келип ле ойто барып турган тергее» — деп, Пенсильваниядагы университеттиҥ антропология аайынча кафедразыныҥ профессоры Теодор Шурра айткан.

Евразияныҥ кӧп тоолу албатыларыныҥ кӧгӱс ле тӱӱкилик тазыл-тамыры Алтай цивилизацияныҥ культуразыла јуук тудуш болгоны алдынаҥ бери јарлу. Ол тӱӱкилик, этнографиялык, археологиялык, филологиялык, философиялык ла культурологиялык шиҥжӱлердиҥ бастыразына шыдары кӧп албатылардыҥ кӧрӱм-санаазы шак ла мында тӧзӧлгӧнин кӧргӱзет. Олордыҥ калдыктарыныҥ тоомјылу деген ӱйелери дезе бӱгӱн бу залда отурып јат.

Кӧп чӧрчӧктӧрдӧ Алтай «Кан Алтай», «Алтай-кудай», «Ӱч-Сӱмер» — каандыкту, улу, быйанду ла агару јер» деп адалат. Мында Россияныҥ, Казахстанныҥ, Монголияныҥ ла Китайдыҥ кыйу-јакалары таптажат. Алтай телекейдиҥ ӱч јаан мӱргӱӱл јаҥдарын — христианствоны, буддизмди ле исламды бириктирген кӧгӱс тын-тамыры болуп јат. Алтайда јебрен культуралар ла этностор тӧзӧлип, ичкери ӧзӱм алынып, Евразияныҥ телкемдерине таркап јайылган. Алтай индоевропей, тӱрк-монгол, тунгус-манжур ла угро-фин калыктарды бой-бойлоры ортодо колбоштырат. Мында скифтерге ле сактарга јуукташ болгон јебрен ук-тукумдар бойлорыныҥ изин артыргыскан. Атту-чуулу гунндар кайда барды? Тӱрктер мында бойлорыныҥ государствозын тӧзӧгӧн деп, бис тӱӱкидеҥ база јакшы билерис.

Алтай цивилизацияныҥ салтарына табартпаган чӱмдӱ ле кеен ар-бӱткениле бай болгоныла база јарлу. Ол бӱткӱл ороонныҥ ла мында јаткан ук-калыктардыҥ эҥ јаан национальный байлыктарыныҥ бирӱзи. Оны ЮНЕСКО кижиликтиҥ Телекейлик энчизиниҥ тооломына тегиндӱ кийдирбеген эмей. Алтай телекейде ар-бӱткениле эҥ јараш туулык јерлердиҥ бирӱзи. Н. К. Рерих бу тергеениҥ улу ла ойгор кеендигине алдыртып, оны Азияныҥ эрјинези деп адаган.

Алтай телекейде аҥылу јерде туруп јат. Ол Евразияныҥ цивилизациязыныҥ таныкту темдектериле толо ло бай. Адакыда айткажын, Алтай — телекейдиҥ кӧгӱс-байлыгы. Мында бузар, алар, тоноор деген байагы техногенный философия дейтен оҥдомол качан да артыктабаган. Јербойыныҥ калыгы карын да кӧгӱс-байлык деген оҥдомолло башкарынып јадат. Оныҥ да учун Алтай бӱгӱнги кӱнде јаҥыс та мында јаткан элдерге эмес, је ӧскӧ дӧ јерлердиҥ јон-калыктарына кӧгӱс-санааныҥ ла кӧгӱс-ийдениҥ тӧс јери болуп артып јат.

Бӱгӱн бу залда тоомјылу улус отурып јат. Мен јарамыкту арганы тузаланып, бойымныҥ албатым керегинде айдарга турум. Бистиҥ республикага келген айылчылар алтай улуска јолугып, элдеҥ ле озо олордыҥ ойгорын, ачык кӱӱн-табын, јалакайын ла кӱндӱзегин, ич байлыгы ар-бӱткенле тудуш болгонын темдектейт. Ӧскӧ калыктар Алтай цивилизация деген оҥдомолло база јакшы таныш. Полиэтничность ло поликультурность деген ээжилер бу јерде элен-чакка ээ болуп јаткан элдиҥ ӧзӧк-тамырына тереҥ шиҥип, оныҥ культуразыныҥ оҥбос ло оодылбас коды болуп калган. Мениҥ бу айтканым кейде кемјӱ јок дегенине чек келишпей јат. Алтайлар ийде-кӱчтӱ Арасей тергееге бойлорыныҥ кӱӱниле баккан албатылардыҥ тоозына кирип турганын бӱгӱн база эзедерге турум. Ӧбӧкӧлӧрис — јайзаҥдар, ак каанга черт бергендер. Бис тӱӱкиде кандый да косколоҥду ӧйлӧр болзо, бу чертке јажын-чакка чындык артарыс.

Канча чактарга улай бис ороонло кожо иште ле јуу-чакта јаантайын јаба болгоныс. Каруулу ла улу керектерде бир кӱрееде турганыс. Тоозыла ас этнос болуп, бис јаҥыс та кемнеҥ де камааны јок болгонысты, культурадагы кодысты бектеп корулап алган эмезис, је анайда ок бойыстыҥ тӱӱкидеги јеристи тӧкпӧй-чачпай чеберлеп алганыс. Россияныҥ ла Евразияныҥ ӧскӧ калыктарыла кожо бирлик ууламјыда болгоныс — ол  кӧгӱс-байлыгыстыҥ ла санаа-ийдебистиҥ сӱрлӱ темдектериниҥ бирӱзи. Алтайлар орус калыктыҥ шылтузында ук-эл болуп арткан. Јаан эл бисти корый албаган болзо, јылыйып, кайылып та калар эдис. Оны бис сӱрекей јакшы оҥдоп јадырыс. Алтайларга косколоҥду ӧйлӧрдӧ кӧгӱс-байлыгын чеберлеп, оны уктаҥ укка, ӱйедеҥ ӱйеге улалтып апарары јаан учурлу болгон. Јаан албаты андый арганы биске берген. Јӱсјылдыктар ӧткӧн. Эмди бис орустарла јуук тудуш.

Евразияныҥ телкемдеринде бой-бойыла оҥдожорго, Алтай цивилизацияныҥ калыктарын бириктирерге, орус тилдиҥ учуры айдары јок јаан деп темдектеер керек. Кӧгӱс-байлыктыҥ тыны ла ийдези шак орус тилде. Ол Россияныҥ ла Евразияныҥ калыктарыныҥ тӧзӧлгӧ болгон байлыктарын чуктап бириктирет. Тоозыла кӧп тӧ, ас та калык бол, ол — ӧбӧкӧлӧринеҥ арткан тилиле оморкойт. Тилди эҥ јаан байлыктардыҥ бирӱзи деп тегиндӱ айтпай јат. Калыктыҥ тӱӱкизи, культуразы ла јаҥжыгулары ончозы оныла колбулу. Билимчилер алтай тилди јебрен тӱрк тилдиҥ тӧзӧлгӧзинде туруп јат деп окылу јарлап салган темдек јӱрӱмде база бар.

Калыктыҥ кӧгӱс-байлыгы дезе эпосло — кай чӧрчӧктӧрлӧ сӱрекей јуук тудуш. Алтай цивилизацияга кирип турган албатылар бойлорыныҥ јебрен чӧрчӧктӧрин чактар туркунына чеберлеп келген. Баатырлар керегинде чӧрчӧктӧрдо художественный эп-аргалар ажыра калык-јонныҥ тӱӱкизи, философиязы, амадаган санаалары чыгара айдылат. Олордо јаҥыс та озогы ӧй эмес, је анайда ок эмдиги ле келер ӧй база кӧргӱзилет. Бӱгӱнги косколоҥдо биске тазыл-тамырыска, чӱм-јаҥдарыска, фольклор-чӧрчӧктӧриске ойто бурылар керек.

Эпосто албатыныҥ тазыл-тамырыныҥ коды, культуразыныҥ кӧгӱс-тыны салынган. Алтайлар эпиказыла эҥ бай деген калыктардыҥ бирӱзи. Алтайлардыҥ эпосторында ӧскӧ калыктардыҥ чӧрчӧктӧриниҥ геройлоры бӱгӱнги кӱнге јетире учурайт. Темдек эдип кыргызтардыҥ Манасын, казахтардыҥ Алпамысын, узбектердиҥ ле монголдордыҥ туујы-чӧрчӧктӧрин адаарга јараар. Телекейде эҥ ле јарлу деп темдектелген 29 кай чӧрчӧктиҥ 26-зы Евразияныҥ калыктарына келижип јат! Олордыҥ ӱчинчи ӱлӱӱзин — Алтай цивилизацияныҥ албатылары ээленет. Мындый темдек бисти кӧпкӧ молјойт.

Алтайлардыҥ кӧгӱс-байлыгы муҥдар јылдардыҥ тӱӱкизинде эҥ толо ло эҥ элбеде «Алтайдыҥ јӱрӱминиҥ энциклопедиязы» деп адалган кай чӧрчӧктӧ — «Маадай-Карада» кӧргӱзилген. «Маадай-Кара» алтай калыктыҥ эҥ јаан энчи-байлыктарыныҥ бирӱзи. Телекейди бис шак бу чӧрчӧк ажыра оҥдоп ло кӧрӱп јадырыс. Ол јаманды ла јакшыны ылгаарга ӱредет. Кӧгӱс-санааныҥ јылым-кайадый алып-баатырлары Сазон Суразаковтыҥ, Аржан Адаровтыҥ, Игнат Ортонуловтыҥ, Сергей Каташтыҥ ла оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ ат-нерелӱ ижиниҥ шылтузында бисте кай чӧрчӧктӧрдиҥ јирмеге шыдар бичик-томы кепке базылып чыккан.

«Маадай-Караны» бистиҥ театрдыҥ сценазында эмдиги ӧйдиҥ атту-чуулу режиссеры Андрей Борисов тургускан. Бу солун тургузу јаҥыс та тергеелик ле федерал кеминде јаҥыланган эмес, је анайда ок ол оноҥ до элбеде торгуланган. Оны јазымы јогынаҥ Евразияныҥ албатыларыныҥ эпикалык энчизин эмдиги ӧйдӧ сценада тургузатан иштердиҥ башталганы деп айдарга јараар. Бисте эмди, алдында античный театрлар болгон ӧйдӧ чилеп, эпикалык театрдыҥ эразы башталып јаткан деп бодойдым. Бу јанынаҥ иш кидим ӧдӱп јат. Якутияныҥ ла Пекинниҥ театрларыныҥ сценаларында «Олонхо» ло «Князь Игорь», Башкортостанда «Урал-Баатыр» тургузылды. Ороонныҥ эмдиги театрал јӱрӱминде бу јанынаҥ чокым ууламјылу иш башталды деп айдар аргабыс, байла, бар. Алтайда ӧдӱп јаткан бу јаан форумда эпикалык энчибистиҥ учуры јанынаҥ тапту јаан куучын-куумый ӧдӧр деп иженип турум.

Кажы ла ук-албатыныҥ кӧгӱс-байлык кӱлтези кемјӱге салып болбос телекейлик энчи болуп јат. Алтайлар бӱгӱн јаан Орус телекейдиҥ айрыларыныҥ бирӱзи болуп, бу текши керекке бойыныҥ ӱлӱӱзин кожуп турганы мени оморкодот ло сӱӱндирет. Евразийствоныҥ идеологторыныҥ бирӱзи Лев Гумилев јаан билимдеги јолын Алтайда Пазырыктыҥ корумдарын шиҥдегенинеҥ баштаган. Ол пассионарияныҥ ӱредӱзи керегинде айдып тура, алтайлардыҥ кӧгӱс-байлыгыныҥ энергетика-ийдези керегинде тегиндӱ айтпаган эмей. Ол келер ӧйдӧ ары јанынаҥ јайалталу болуп бӱткен бу албатыныҥ ортозынаҥ калыгыныҥ кӧгӱс-байлыгына јаҥыдаҥ ајару эдер ийде-кӱчтер ӧзӱп чыдаар деп ајарган.

Алтай Республиканыҥ ла Россияныҥ кӧп тоолу национальный тергеелери ортодо кӧгӱс телекейди ле культураны байгызып толтырары јанынаҥ јакшынак колбулар тӧзӧлгӧн. Андый бек колбулар алтай тилдиҥ билезине кирип турган карындаштык калыктарла тургузылган. Бистиҥ республика Саха (Якутия) Республикала кожо Евразияныҥ телкемдеринде јуртаган эл-јондорло колбулар тудуп, эпикалык энчини корулаары, шиҥдеери ле ченемелле ӱлежери јанынаҥ баштаҥкай эткендер. Ӧмӧ-јӧмӧ тургузылган ӱлекер аайынча якут тилге «Маадай-Кара» кӧчӱрилген. Алтай тилле дезе якуттардыҥ «Ньургун-Боотур Стремительный» деген эпосы кепке базылып чыккан. Мындый ок ӱлекерлерди бӱдӱрери Россия Федерацияныҥ ӧскӧ дӧ национальный тергеелеринде башталган.

Эпикалык энчини корулаары керегинде јасактар Якутияда, Тывада, Алтай Республикада ла Киргизияда јарадылган. Бис мындый ок јасакты федерал кеминде јаратсын деген суракты тургузып јадырыс. Мен «Евразияныҥ калыктарыныҥ эпикалык энчизин корулаары ла ӧскӱрери керегинде» модельный јасакты СНГ-ныҥ ороондорыныҥ турчызы — Ороондордыҥ парламенттер ортодогы ассамблеязына тургузып белетеер ӧй јеткен деп сананып турум. Мыныла колбой бис бу јуукта Государственный Думада «Евразияныҥ интеграциязында алтай вектордыҥ учуры» деген телекейлик «тегерик» стол тӧзӧп ӧткӱргенис. Бу керек-јарак федерал ла Евразий кеминде јӧмӧлтӧ лӧ јараду алган.

«Алтайдыҥ цивилизациязы» деген концепт Евразийствоныҥ сурактарын јӱрӱмде бӱдӱрерге сӱрекей тереҥ учур берет. Мында айдары јок јаан тӱӱкилик ченемел, культураныҥ ла кӧгӱс-байлыктыҥ учы-тӱби јок аргалары салылган. «Алтайдыҥ цивилизациязы» географический деген оҥдомолго чала келишпей јат. Оныҥ тӧзӧлгӧзинде тӱӱкилик учур салылган деп айтсабыс, байла, чын болор. Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохординниҥ баштаҥкайыла, Россия Федерацияныҥ Федерал Јууныныҥ Государственный Думазыныҥ јӧмӧгӧниле келер јылда Алтайда «Алтайдыҥ цивилизациязы» ла алтай тилдиҥ билезине кирип турган карындаштык албатылар» деген јаан телекейлик форум ӧдӧри темдектелет.

Эмди калганчыда. Учурыла дезе ол, айса болзо, баштапкы да болордоҥ айабас. 2017 јылдыҥ кичӱ изӱ айында Бишкекте «Алтайдыҥ цивилизациязы» ла алтай тилдиҥ билезине кирип турган карындаштык албатылар» деген телекейлик форум ӧдӧрдӧ, анда албатылар ортодо политикалык куурмактар јайып, олорды мӱргӱӱл, ук-расовый јанынаҥ бӧлиирдиҥ, олордыҥ ортозында евроцентризмниҥ, панисламизмниҥ, панарабизмниҥ ле пантюркизмниҥ јарабас баштануларын таркадардыҥ ордына, бу айас теҥериниҥ алдында амыр-энчӱ айалгада јадарга, Евразияныҥ маанызыныҥ алдына туруп, биригер керек деген сӱрекей јолду шӱӱлте айдылган. Биске Евразияныҥ телкемдеринде јаткан калыктардыҥ бирлигин корыыр ла тыҥыдар керек. Албатылар бой-бойлоры ортодо бирлик болзо, оны кем де јеҥип болбос! Мынызы Россия Федерацияныҥ государственный политиказыныҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи болуп јат. Башка-башка албатылар бой-бойын тоор ло оҥдоор учурлу. Биске культураныҥ сурактарында шӱӱлтелерле алыжатан бӱгӱнгидий туштажулар сӱрекей керектӱ. Алтай албатыда «Мал киштежип, кижи куучындажып таныжар» деп тегиндӱ айдылбаган эмей.

Јебрен Римниҥ бичиичизи ле шӱӱлтечизи Катон-Јаан јарым чактыҥ туркунына сенатта куучын айдып, учында Карфагенге баштанып, мынайда айдар болгон: «Карфагинэмэссэдэлендам!» («Карфаген јемирилер учурлу»).

Мениҥ айдып турганым дезе агару Марк Порций Катонноҥ чек башка — јаҥыны табар, тӧзӧӧр лӧ бӱдӱрер деген кӱӱн-санаалу эдим!

Калганчы ӧйлӧрдӧ меге бийик трибуналарга чыгып, сӧс айдарга келишкенде, биске чындап та, XXI чактыҥ косколоҥына удура нацияныҥ бек психологиялык кӧрӱм-турумын тӧзӧӧр керек деп такып-такып айдып јадырым. Бу сӱрекей учурлу сурак. Кӧгӱс-байлыгыс дезе ат-нерелӱ кай чӧрчӧктӧрисле кӧнӱ колбулу. Анда бистиҥ ийдебис ле кӱчис! Олордыҥ тоозында башкирлердиҥ «Урал-баатырын», якуттардыҥ «Олонхозын», татарлардыҥ «Идегейин», буряттардыҥ «Гэсэрин», калмыктардыҥ «Джангарын», алтайлардыҥ «Маадай-Каразын», хакасстардыҥ «Алтын-Арыгын», тывалардыҥ «О Буга тур Шойгузын», чуваштардыҥ «Улыпын», мордвалардыҥ «Месторавазын», удмурттардыҥ «Дорвижизин», Тӱндӱк Кавказтыҥ албатыларыныҥ «Нартский» эпосын, орус (славян) калыктыҥ былиналарын, кыргызтардыҥ ат-нерелӱ «Манасын» ла Евразияныҥ кӧп тоолу калыктарыныҥ эпикалык ӧскӧ дӧ энчилерин оморкоп адаар эдим…