Алтайдын Чолмоны

Јилбилӱ сурактардыҥ јажыды неде?

03.12.2019

Орооныста телеберилтениҥ эҥ ле артык ла туку качаннаҥ бери ӧткӱрилип турган талдама деген интеллектуальный ӱлекерлериниҥ бирӱзи “Не? Кайда? Качан?” ойын болуп јат. Кӱчӱрген айдыҥ 9-чы кӱнинде оныҥ ээчиде ойындарыныҥ кӱски сериязыныҥ финалы ӧтти. Оогош тергеебисте бу ойынныҥ чындык кӧрӧӧчизи, эҥ јарлу туружаачызы, кычыраачыларыска мынаҥ озо бичимелдеристеҥ таныш Светлана СУМАЧАКОВА ол берилтеде база турушты.

Ого јолугып, “Не? Кайда? Качан?” ойын оныҥ салымында качан башталганын, јилбилӱ сурактарды канайып табып турганын эзедип, оноҥ до башка сурактар аайынча куучындаштыс.

Светлана Садыковна — бу ойынныҥ тӱӱкизинде эки Хрустальный ӱкӱ сый ойноп алган баштапкы телекӧрӧӧчи. Ойынга сурактарды ол туку ла 1981 јылда библиотекага иштеп келгенинеҥ бери ийип баштаган. Озо јылында 5-10 суракту бир-эки ле самара аткарып туратан. Ол ӧйдӧҥ ала С. Сумачакова ийген сурактардыҥ текши тоозы бир муҥнаҥ ажа берген деп айдат. Бӱгӱнги кӱнде оныҥ бу сурактарынаҥ јӱк 13-зи ойнолгон.

Баштапкы сурагы 2008 јылда ойнолгон. Ол орус эр улустыҥ азыйда кийген келтейинеҥ топчылаар чамчазы керегинде болгон. “Чамчаны нениҥ учун келтейинеҥ топчылаар эдип кӧктӧйдилер?” деген суракка карууны элитарный клубтыҥ эҥ тоомјылу туружаачы-командаларыныҥ бирӱзи — А. Блиновтыҥ командазы табарга чырмайган. Командада А. Друзь, Р. Аскеров, А. Рубин, Е. Орлова, В. Уткин, А. Блинов ойногондор. Знатоктор каруузына эр улус кӧп сабазы узун сагалдарлу болгон учун чамчаны топчылаарга чаптык болбозын деп айткан эди. Је сурактыҥ чын каруузы — бу “косоворотка” дейтен чамчаны кӧп сабада кату-кабыр иштер эдип јӱрген тегин эр улус кийер болгон. Айдарда,  ары-бери кыймыктанып, бӧкӧйип иштенгенде, учукка илип, мойнына кийген крест-таҥмазы чыгып, неге-неге илинбезин деп, чамчаныҥ топчыларын келтей јанына шидеер болгон эмтир.

Бу сурак текши ойынныҥ эҥ артык, јилбилӱ сурагы болуп чотолгон ло Светлана Садыковна ол учун баштапкы Хрустальный ӱкӱзин алган.

2015 јылда “Не? Кайда? Качан?” башталганынаҥ ала 40 јылдыгы толгон. Ол туштагы јылдыҥ финалында Телекӧрӧӧчилердиҥ академиязы тӧзӧлгӧн. Баштапкы тӧрт академиктиҥ тоозына јерлежис С. Сумачакова кирген.

Телекӧрӧӧчилердиҥ академиктери кажы ла сезонныҥ финалында болор учурлу, телекӧрӧӧчилер ортодо Хрустальный ӱкӱ табыштырылар кижини талдаар молјулу. Јуукта ӧткӧн ойында телекӧрӧӧчилер јеҥген ле академиктер олордыҥ тоозынаҥ эҥ артык сурак ийгенин илелеп, Хрустальный ӱкӱниҥ ээчиде ээзин ададылар. Академиктер талдаган телекӧрӧӧчиге онойдо ок 500 муҥ салковой салылган карта сыйлалган.

Ороонныҥ тӧс калазыныҥ “Нескучный сад” деген јеринде ӧткӱрилип турган албаты сӱӱген ойынныҥ телеэкранныҥ ары јанындагы айалгалары керегинде куучын кычыраачыларга база јилбилӱ болор болбой.

«Нескучный сад» — бу ойынныҥ јаҥжыгып калган јери. Ондо ойынды кӧрӧргӧ јуулган знатокторго ло ӧскӧ дӧ улуска тапчы да болзо (оныҥ кеми 28 ле кв. м), оны башка, јаан, кеен залда ӧткӱрер санаа келбейт ошкош, нениҥ учун дезе, байла, бу јерде бойыныҥ аҥылу чӱми, куулгазыны бар. Ойындардыҥ алдында Борис Галкин келген знатоктордыҥ ойын аайынча белге-шӱӱлтелерин, јӱрӱминиҥ солун-собурлары, једимдери керегинде сурап, улусла јайым, најылык айалгада туштажу-куучындар ӧткӱрет.

Онойдо ок кажы ла ойынныҥ алдында А. Козлов келгендерге клубтыҥ ээжилерин, бойын канайда тудунарыныҥ каруулу некелтелерин кыйалтазы јогынаҥ кычырат. Интеллектуальный клубтыҥ јеринде телеберилте согулып јаткан ӧйдӧ кем-кем јамандалза да, талбай, чыдажып турар керек, кийнинде тургандар оны јыгылбазын деп тудар учурлу деп, ол кокырлап айдат. Залдӧӧн телефондорлу, фотоаппараттарлу кирерге јарабас. Ээжилерди тообой тургандарды залдаҥ чыгарып ийген де учуралдар телекӧрӧӧчилердиҥ санаазына кирип турган болбой.

Јерлежистиҥ Москва јаар калганчы јол-јорыгында Б. Калкин телекӧрӧӧчилердиҥ академиктериле куучындажып, олорды Интернет-приложение ажыра ойноп турган “Не? Кайда? Качан?” ойынла таныштырды. Ӱч академиктиҥ бойына бу солун приложение ажыра сурактарга каруу берерге келишти. Баштапкы суракка каруу табылбады, је ээчиде эки суракты алып чыктылар.

Светлана Садыковна бойы качан бирде клубтыҥ тегерик столына знаток болуп отурып, ойноор кӱӱни бар ба деген суракка кӱлӱмзиренди. Оныҥ шӱӱлтезиле, ойында кижи кӧп бичик кычырганы, санаа-билгирлериниҥ кеми јаан камаанын јетирет. Је оноҥ башка ойынныҥ туружаачызы айландыра канча кӧстӧр кӧрӱп, камера согуп турган каруулу айалгада суракты угуп, тӱрген сананып, маҥзаарганын ундып, бир минуттыҥ туркунына сананып, эске алынып билер керек. С. Сумачакова кычырган бичиктери, билгирлери кӧп тӧ болзо, бойы бир минуттыҥ туркунына онойып тӱрген сананып болорында  алаҥзыганын айдат.  “Что? Где? Когда?” ойноорго онойдо ок маргыжар кӱӱн, орустап айтса, азарт болор керек. Ырысту учуралдаҥ да кӧби камаанду.

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада иштеп тура, ол кӧп бичиктер кычырып, кӧп сурактар белетеп, ойынга ийген эди. Је олор миллиондор тоолу сурактардаҥ талдалып ойнолгонында база ырысту учуралдыҥ ӱлӱзи бар эмей.

Светлана Садыковна бойыныҥ укаа-санаазына, билгирлерине кемзинип, тыҥ ајару эттиртпей де турган болзо, оныҥ сурактарыныҥ јилбилӱзи иле. Онойып, 2014 јылда ойногон сурагы ого Хрустальный ӱкӱ экелгени јолду: Мьянма ороонныҥ Баган калазында Швезигон деген пагода бар. Оныҥ иргеезинде агару, байлу, кайкамчылу деп чоттолып турган јер бар. Мьянмада јаткандар бу јерде ондый кайкамчылу нени кӧрӱп, бу јерди агару деп чоттойдылар?

Знатоктор ол тушта суракка каруу таппай, учында ондо Будданыҥ изи јаткан деп айткан. Је чын каруу — ол јерде ортозы ойык таш јаткан, јаашту кӱнде ого суу толуп калза, оныҥ ӱстинде јаан пагоданыҥ ӧргӧӧзи линзада чылап ,ончо бойы кӧрӱнип јадат.

Јымжак, эптӱ куучынду Светлана Садыковнаныҥ јилбилӱ сурактар табарыныҥ јажыттары оныҥ тӧп лӧ токыналу кылыгында, текши јӱрӱмге, кажы ла керек-јаракка, кижиге ајарулу, токыналу кӱӱн-санаалу, кӧрӱмдӱ болгонында деп шӱӱдим.

Бош ӧйинде ол кӧп бичиктер кычырат. Бичиктерди эмдиги ӧйдиҥ кандый да солун гаджеттери качан да солып болбос деп, ол чоттойт. Је Интернеттиҥ де бӱктеринде сӱрекей кӧп јилбилӱ јетирӱлер, улус керегинде кычырар элбек аргалар бары јакшы.

“Не? Кайда? Качан?” ойын библиотеканыҥ ишчизине кӧп јилбилӱ таныжулар, нӧкӧрлӧр, Москва калага јорыктап барар арга берген, јӱрӱмин јарандырган ла јаҥы телкемдер ачкан. Акча-манат та ойноп алганы јарамыкту. Эмди ле ол јондык сетьтер ажыра телекӧрӧӧчилер ортодо нӧкӧрлӧриле, знатоктор ортодо јуук таныжып алган улусла јаантайын колбуда. Олордыҥ бирӱзи Елена Потанина тоолу јыл кайра јакшы таныш библиотекарьга келип, ол керегинде сюжет те соккон эди.

С. Сумачакова 2014 јылда знатокторды јеҥип алган ла аҥылу сый алган јерлежи Анна Ерелинаныҥ сурагы керегинде куучындап, кажы ла кижи бичиктеҥ де болзо, ижинеҥ де болзо, кӱнӱҥги јӱрӱминеҥ де болзо јилбилӱзин кӧрӱп, солун сурактар белетеп ийер аргазын айтты. “Ајарыҥкай болзоҥ, таап аларыҥ” — деп, ол айдат.

Светлана Садыковна 1958 јылда Турачак аймактыҥ Суранаш јуртында чыккан. Јаш тужы Кемеровский областьта ла Таджикистанда ӧткӧн. 1979 јылда Новокузнецк калада орто ӱредӱлӱ школды божодып, бийик ӱредӱни Алтайский государственный университетте алган. 1981 јылдаҥ ала Горно-Алтайскта М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада иштейт. Ол “Культурада једимдери учун” деген темдекле кайралдаткан, “Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи” деген бийик атту.

Э. КУДАЧИНА