Алтайдын Чолмоны

Кырлардагы јӱрӱм

13.12.2019

Јаҥар айдыҥ 11-чи кӱни Кырлардыҥ телекейлик кӱни деп темдектелет.

Мындый кӱнди темдектеерин 2003 јылда ООН-ныҥ Генеральный ассамблеязы јӧптӧгӧн. Туулык јерлердиҥ курч сурактары телекей кеминде баштап ла 2002 јылда јарлалган. ООН-ныҥ ай-кӱнниҥ кубулганына ла оноҥ улам ар-бӱткенде кубулталар болгонына учурлалган конференциязы 2002 јылды Кырлардыҥ телекейлик јылы деп јарлаган.

Кырлардыҥ телекейлик кӱни быјыл 17-чи катап темдектелген. Бу байрамныҥ амадузы – јондыктыҥ ајарузын туулык јерлердиҥ турумкай ӧзӱминиҥ сурактарына ууламјылаары.

Јер-телекейдиҥ суу бӱркебеген јерлериниҥ тӧртинчи ӱлӱзи – кырларлу бийик јерлер. Олор бастыра континенттерде бар, эҥ јарлу болуп турганы – Гималаи, Анды, Альпы деген кырлар, Кавказтыҥ, Гиндукуштыҥ, Памирдиҥ, Тянь-Шаньныҥ, Алтайдыҥ туу-сындары. Мында јер-телекейдиҥ бастыра эл-јоныныҥ 12% кирези јуртайт. Туулык јерлер ар-бӱткениниҥ башказыла (Тӧс Американыҥ јаантайын јааштар јааган кырларынаҥ ала Арктиканыҥ мӧҥкӱ тошторына јетире), албаты-јоныныҥ культуразыныҥ байлык јӱзӱниле аҥыланат.

Телекейдиҥ бастыра эҥ јаан суулары: Амазонка, Миссисипи, Обь, Енисей, Амур, Инд ле о. ӧ. кырлардаҥ башталат. ХХ чактыҥ тӧс ар-бӱткендик байлыгы нефть те, газ та эмес, ичер суу дегенин ајаруга алза, кижиликтиҥ кабортозыныҥ јадын-јӱрӱми ле ижи-тожы мӧҥкӱлердиҥ ле туулык кӧлдӧрдиҥ ару сууларынаҥ камаанду. Туулык јерлер казынты, байлу-чуулу тынар-тынду ла ӧзӱм байлыктарыла аҥыланат. Ол ок ӧйдӧ туулык јерлердиҥ экосистемазы сӱрекей јука болгонын, мында јаткан албаты-јонныҥ кӧбизиниҥ јӱрӱми ле ижи кӱч ле аҥылу болгонын билимчилер темдектейт.

«Јебрен ӧйлӧрдӧҥ бери телекейдиҥ туулык тергеелери аҥылу «туулык цивилизациялар ла культуралар» тӧзӧлгӧн, кӧп уктарга ла калыктарга байлу ла агару јерлер болгон. Кату ар-бӱткендӱ  јерлерде јуртаган, политикалык ла экономикалык тыш баспактарга бастырып,  ӧзӱп келген олордыҥ јӱрӱминиҥ кайкал ченемели  кандый ла бӱдӱмдӱ ле кемдӱ кубулталарга темигип, олорго келиштире јӱрериниҥ јакшынак јозогы болуп јат» – деп, Россияныҥ Билимдер академиязыныҥ География институдыныҥ баш билим ишчизи, геолого-минералогический билимдердиҥ кандидады Юрий Баденков «Жизнь в горах. Природное и культурное многообразие – разнообразие моделей развития» деген бичигинде бичиген. Јер-телекейдиҥ туу-кырларда јаткан калыктары, олордыҥ јадын-јӱрӱми керегинде бу бичикте Алтайга учурлалган бажалык база бар. Оноҥ алынган ӱзӱкле кычыраачыларды таныштырадыс.

Телекейде оҥдоп эмезе јартап болбос јерлер ле айалгалар бар. Олордыҥ бирӱзи Алтай болуп јат.

Азияныҥ ӧзӧгинде бастыра тӧрт теҥистеҥ тӱҥей ыраакта Алтай деген туулык ороон јадат. Јуук ӧйлӧргӧ јетире телекейдиҥ картазында бу тергее јӱк географтар, археологтор, лингвисттер ле Н. К. Рерихтиҥ кеендик јайаанын ла философиязын тооп сӱӱген кӧп эмес улус билер кайкал terra incognita болгон.

Россияда Алтайдыҥ кырларын XVII чактыҥ башталарынаҥ ала јакшы билер. XV чактыҥ учында бу јерлер Россия империяныҥ эл тергеезине кирген. XIX чактыҥ башталарында дезе олор мӱргӱӱл јаҥныҥ кыстажынаҥ качып, чындык ла ла тоомјылу јӱрӱм  – бойыныҥ «рай Беловодьезин» бедиреген старообрядецтерге обетованный јер боло берген.  XIX чактыҥ учында – ХХ чактыҥ башталарында Алтайдыҥ албатызын Ак Буркан келгени керегинде јар чаксыраткан ла оныла колбой болгон кыймыгуны каанныҥ черӱзи «тӱймеен деп», јаба баскан. 1926 јылда Н. К. Рерих бойыныҥ Гималай–Алтай деген атту-чуулу јол-јорыгы ӧйинде алтайларга байлу Ӱч-Сӱмердиҥ ле старообрядецтерге агару Белуханыҥ јуугында турган Ӱстиги Оймонныҥ кержактары ортодо бир канча неделеге јаткан. Старообрядецтердиҥ јӱрӱми керегинде оныҥ јакшынак бичимелдери ле јуруктары, анайда ок буддисттердиҥ куулгазын Шамбалазы шак мында, Алтайда, деген бодоштыра шӱӱлтези Алтайдыҥ ады-чуузын Европада ла Тӱндӱк Америкада чыгарган.

Октябрьдыҥ революциязыныҥ кийнинде, бузулган империяныҥ јеринде јаҥы социалистический государствоны тӧзӧӧри башталарда, Алтай катап ла Россияныҥ јондыгыныҥ ајарузына кирген: 1922 јылда Алтайский крайдыҥ ичинде Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн. Оныҥ тӧзӧлгӧни улу алтай кижиниҥ — јурукчы Чорос (Григорий) Гуркинниҥ ады-јолыла бек колбулу болгоны кайкамчылу ла учурлу. Је бу узак ӧйгӧ улалбаган ла Ойрот Республиканы Алтайский крайга кошкон, Чорос Гуркин дезе 1937 јылда адып ӧлтӱрткен. Ол ӧйдӧҥ бери туулу Алтай «кӧлӧткӧдӧ», ороонныҥ ла крайдыҥ экономикалык ла политикалык јилбӱлериниҥ јаказында јӱрген. Мындый айалганыҥ јакшы да турултазы болгон болор, не дезе, јокту аграр ороонды аграрно-индустриальный эдип јаҥырта тӧзӧӧргӧ оныҥ ар-бӱткендик: агаш, казынты, гидроэнергетический байлыктарын бийик тебӱле тузаланары алтай кырлардыҥ јука ар-бӱткенин ле культуразын јакалай ӧткӧн. Алтайга јилбӱ каладагы јӱрӱмниҥ «јарамыктарын» ундып, ар-бӱткенниҥ телекейине кӧмӱле берер арга тапкан јӱк туристтерде болгон.

База катап ончозы 1980-чи јылдардыҥ учында – 1990-чы јылдардыҥ башталарында, бастыра ороон Кадында ГЭС-ти тударын-тутпазын шӱӱшкен ле Советский Союз јайрадылып, Россияныҥ картазында јаҥы тергее – Алтай Республика табыларда кубулган. Алтай ӧскӧ ороондор ортодо, анчада ла экология ла культура бӧлӱктерде элбеде јарлу боло берген. Тургуза ӧйдӧ туулык Алтай телекейдиҥ эҥ јарлу баштапкы он экорегионыныҥ тоозына кирип јат. Ӧткӧн 25 јылга Алтай Республика бойыныҥ ӧзӱминиҥ јолын эрчимдӱ бедиреген (бу ишти тергее улалтканча) ле Россияныҥ «туулык кыймыгузын» баштап апаргандардыҥ бирӱзи болгон. Тӱндӱк Осетия-Алания Республикала ӧмӧ-јӧмӧ республика Россия Федерацияныҥ туулык тергеелериниҥ ӧзӱмин јӧмӧӧри аайынча јасакты јӧптӧӧри аайынча баштаҥкайла федерал јаҥдарга улайын баштанган. Республиканыҥ јеринде экологияга, телекейлик кемдӱ кубулталарга, јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱмге учурлалган кӧп тоолу эл отоктор ортодогы ла государстволык программаларды бӱдӱрери ӧткӧн. Калганчы јылдарда тергееде туризм ле рекреация бийик тебӱ алынган, Россияныҥ ла гран ары јаныныҥ быжу инвесторлоры келген.