Алтайдын Чолмоны

Монголияныҥ, Китайдыҥ ла Россияныҥ экономикалык коридорыныҥ келер ӧйи кандый

17.12.2019

Јаан экономикалык јуу-тартыштардыҥ кӧптӧп турган айалгазында кӧп ороондорго тергеелик кеминде колбулар тудары баштапкы јерге чыгат. Оныла колбой, канча јылдарга Кӱнбадыштыҥ санкцияларындагы Россияда аҥылу ајаруны кӱнчыгыш ууламјыга эдедилер, анчада ла Китайла јаба иштеерине. Онойдо ок  Россияныҥ  Азияныҥ тергеезинде тышэкономикалык јаба иштеерин ӧскӱрериниҥ  бӱгӱнги концепциязында Монголияга база јер табылган, бу ороонды специалисттердиҥ кӧбизи ӧзӱмдӱ государстволордыҥ тоозында деп база да узак ӧйгӧ кӧрбӧй турулар.

Оныҥ учун Россия, Китай ла Монголия  калганчы јылдарда бир кезик тергеелик ӱлекерлер јанынаҥ колбуларын эрчимделтери керегинде јаҥыс катап эмес угусканы јолду. Озо ло баштап куучын Россия-Монголия-Китай деген экономикалык коридорды тӧзӧӧри керегинде ӧдӧт.

Ондый коридор тӧзӧӧр шӱӱлте бир канча јыл кайра келгенин эзедип ийели. 2014-2015 јылдарда ӱч ороонныҥ башчылары Душанбеде ле Уфада тушташкан, оныҥ кийнинде келер  узак эмес ӧйгӧ ӱч јаныныҥ колбуларын ӧскӱрериниҥ генеральный планы јазалган. Је учкаары документке кол  Колбулардыҥ Шанхайский организациязыныҥ 2016 јылда Ташкенттеги саммидинде  салылган. Озо баштап ӱч ороон колбуларды башка-башка бӧлӱктерде ӧскӱрери, гран-кыйуларда дезе одустаҥ ажыра ӱлекерлерле иштеери керегинде угускандар. Је  кажы ла ороон бу ӱлекерде бойыныҥ јилбӱлерин корыыры баштапкы ла бӧлӱкте јартала берген.

Онойып, Владимир Путин 2016 јылда инфраструктуралар јанынаҥ баштаҥкайларга ајару эткен, олор ок тергееликтердиҥ јаба ӱлекерлерин ӧскӱрерине камаанын јетирер деген. Россияныҥ аргачылыгы Улан-Батордыҥ темир јолын јылына 100 млн тонна коштор ӧткӱрер этирте јаҥыртарында туружарга беленин угускан. Оныла коштой, Россия автомобильдерле коштор тартар рынокко, колбулардыҥ ла электропередачалардыҥ линияларын тударына, онойдо ок энергоносительдерди јетирер јолдорды ӧскӱрерине јилбӱзин айткан.

Китайдыҥ башчызы Си Цзиньпин бойыныҥ јанынаҥ экономикалык коридорды Кыдаттыҥ “Торко јолдыҥ экономикалык куры” деп баштаҥкайыла колбогон. Пекинниҥ мындагы пландары, Россияныйына кӧрӧ, элбек болгон. Ајаруны јаҥыс ла инфраструктурага ла грандагы садуга эдери эмес, промышленностьтыҥ, туризмниҥ ле гуманитар колбуларга эдери айдылган.

Калганчызы Монголияныҥ јилбӱлерине база келижип турган,  бу ороонныҥ экономикада айалгазы кӱч, бу ӱлекердиҥ  ӧзӱми оныҥ  јериле коштор ӧткӧндӧ, акча иштеп алар ла бойыныҥ ӧзӱминде јаан алтам эдер арга кӧрӱп јат. Оныҥ учун Монголияныҥ ол туштагы башчызы Цахиагийн Элбэгдоржтыҥ темдектегениле, колбулардыҥ эҥ учурлу ӱлекерлерин талдаар ла акча-манатла јеткилдеер инвестициялык тӧс јерди тӱрген ле тудар керек, мында јӱк транспорттыҥ ла таможняныҥ сурактарыла болорзынбай, ӱч ороонныҥ кӱнчыгыш тергеелериниҥ ӧзӱмине ајару салар керек.

Ӱч ороон јуук келер ӧйдӧ бӱдӱретен ӱч тӧс ӱлекерди талдаары керегинде шӱӱлтеге келгендер. Куучын Монголиядагы темир јолды јаҥыртары, тергеелердиҥ транспорттогы коридорыныҥ бӧлӱги болуп турган автомобильдердиҥ јолы, онойдо ок Россиядаҥ Монголия ажыра Китайга  јетире электролиния керегинде ӧдӧт.

Онойдордо, ӱч јыл кайра ороондор Евразий колбулардыҥ јаан ла элбек ӱлекерлерин тӧзӧӧр экономикалык коридор ӧскӱрер деген амадузы керегинде угускан. Је керек оноҥ ары барбаганын ӧй кӧргӱскен, јӱк 2019 јылда ороондор экономикалык коридор тӧзӧӧр ишти эрчимделтери керектӱзин оҥдогондор. Онойып, кандык айда калыктар ортодогы колбулардыҥ “Бир кур — бир јол” деп 2-чи форумында Си Цзиньпин бу ӱлекерди бӱдӱрерин јӱк тӱргендедерине кычырган эмес, ол Улан-Баторго “Бир кур — бир јол” баштаҥкайды Монголияныҥ ӧзӱминиҥ программазыла колбоп-јӧптӧштирери јанынаҥ кӧп иштезин деп угускан.

Оноҥ кӱӱк айда Пекинде Россияныҥ, Монголияныҥ ла КНР-дыҥ тышполитикалык ведомстволорыныҥ јаандарыныҥ ордынчыларыныҥ турушканыла ӱчјандай консультациялар ӧткӧн. Олордо ӱчјандай колбуларды ӧскӱрерин тыҥыдары, онойдо ок экономикалык коридорды тӧзӧӧр программаны јӱрӱмде бӱдӱрери керегинде сурактар шӱӱжилген. Је ол ӱлекерди онойып ла ичкерлетпеген. В. Путин Колбулардыҥ Шанхайский организациязыныҥ быјыл кичӱ изӱ айдыҥ 14-чи кӱниндеги саммидинде Китайдыҥ ла Монголияныҥ башчыларыла туштажуда  угусканыла, “экономикалык коридор тӧзӧӧр программаны јаратканынаҥ ала ӱч јылга кандый бир чокым ӱлекерди бӱдӱрери башталбаганы карыкчалду”. Бӱгӱн ӱч ороонго јарагадый белен технико-экономикалык тӧзӧгӧлӱ бир де ӱлекер јок.

Бир канча специалисттердиҥ шӱӱлтезиле, тура берген бу айалга Россияныҥ ла Китайдыҥ јилбӱлери келишпей турганыныҥ шылтагы. Онойып, КНР коштойындагы экономикаларды бойыныҥ ӧзӱминиҥ моделиниҥ коштончы-ӱлӱзи деп узактаҥ бери чотоп јат. Китайдыҥ экономиказыныҥ бийик ӧзӱминеҥ улам оныла коштойында ороондордыҥ экономикалары КНР-да болуп турган керектердеҥ камаанду экономикалык кыйу-тергеелер боло берет.  Монголия да Пекинниҥ камаанына там ла тыҥыда кирет, ол тоодо качан бирде тӧлӧйтӧн кредиттер алганы ажыра.

Мындый айалга јаҥыс ла Улан-Баторго јарабай турган эмес, је Москвага база. Россияга Тӧс Азияда бойыныҥ геополитикалык ла экономикалык камаанын корып алары јаан учурлу.  Онойдо ок Китайдыҥ камаанына там ла кирип брааткан  гран-кыйулары коштойындагы ороон-тергеелерди ӧскӱрерин улалтары учурлу.

Оныла коштой, Москва Монголияны Кӱнчыгыш Азияда транзит коридор, онойдо ок транспорттогы ӱлекерлерди јаба ӧскӱреечи деп кӧрӧт.

Туружаачылардыҥ јилбӱлери онойдо чек келишпей турганы  оныҥ ӧзӱмине буудак болот деп, ширтеечилердиҥ кӧбизи чотойт. Оныла коштой, тап-эрик ээжилер, экологияныҥ, акча-манаттыҥ ла ӧскӧ дӧ јилбӱлер јанынаҥ база да курч сурактар турат. Тургуза ӧйдӧ олордыҥ аайына  толо чыгар арга јок.

Китайдыҥ, Монголияныҥ ла Россияныҥ ортодо экономикалык коридор тӧзӧӧр шӱӱлтеде кӧп јакшы јаны бар. Мында ӱч ороон ортодо колбуларды ӧскӱрери, грандарда тергеелерде производствоны элбедери, керек дезе ар-бӱткенди корыырында ишти бир чук ӧткӱрери айдылган. Ороондор јӧптӧжӱге келзе,  олордыҥ кажызы ла бу ӱлекерде бойыныҥ јилбӱлерине база иштеер аргалу болор. Онойып, Россия Сибирьдиҥ тергеелериниҥ ӧзӱмин тӱргендедер, Монголияда бойыныҥ камаамын тыҥыдар, онойдо ок бу ӱлекерди ЕАЭС-тиҥ ӧзӱминиҥ концепциязына кийдирер аргалу болор.

Улан-Батор дезе энергетикада ла транспортто  сурактарыныҥ аайына чыгар, бойыныҥ “Чӧлдиҥ јолы” деп баштаҥкайын бӱдӱрер эди. Калганчы ӱлекер МНР-дыҥ башкарузына тыҥ учурлу болуп туру, ол экономикалык коридорды бӱдӱрерине бӱткӱлинче келижет, озо ло баштап Монголияны, Россияны ла Китайды бириктиретен тӱрген јорыкту автотрассаны ла узуны 1100 км ЛЭП тудары, онойдо ок бар темир јолдорды ла трубоӧткӱштерди элбедери.

Китайга дезе бойыныҥ “Торко јолдыҥ экономикалык куры” деп ӱлекерин кандый ла эп-аргала учына чыгарары учурлу болуп јат, экономикалык коридорды тӧзӧгӧни бу ишти тӱргендедер аргалу.