Туулык јерлер керегинде јасак керек

17.12.2019

ООН-ныҥ турчы-ороондоры ла туулык тергеелердиҥ салымы керегинде сананган улус јаҥар айдыҥ 11-чи кӱнинде Кырлардыҥ кӱнин темдектеген. Бу јанынаҥ санаа-кӧрӱмиле Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ спикери Владимир Тюлентин ӱлежет.

«Кырлардаҥ артык јаҥыс ла кырлар…» деп, бойыныҥ ӧйинде јарлу бард-кожоҥчы Владимир Высоцкий кожоҥдоп туратан ла бис, туулык республиканыҥ улузы, бу кожоҥды јӧмӧйтӧнис.

Биске, Алтайдыҥ кырларында чыккан-ӧскӧн, мында јаткан, кырларды тӧрӧли деп чотогон улуска, бу сӧстӧр сӱрекей тереҥ учурлу. Туу-сындарысты, јердиҥ алдынаҥ адылып чыккан аржандарысты, кырлардаҥ агып тӱшкен ару сууларысты байлап јӱрери бистыҥ эди-каныбыска энебистиҥ сӱдиле шиҥилген.

Чыдап келеле, бистиҥ тууларыс ӧзӱм ле тынар-тынду кандый јаан байлыктыҥ јери болгонын, шак кырлар, ичер ару сууныҥ сӱрекей јаан кӧмзӧзи болгон Алтын Кӧлди де алза, бисти јадын-јӱрӱмиске керектӱ суула јеткилдегенин оҥдоп баштайдыс.

Тергеебисте туризм бийик тебӱле ӧзӱп баштаганыла колбой, эбире јаткан алтайысты корыыры аайынча турумкай иштебезебис,тергеебистиҥ јӱзӱн ӧзӱм-чечеги, аҥы-кужы – ар-бӱткендик ончо байлык кунурап јоголордыҥ чочыдузына кирерин билип јадыс. Шак оныҥ учун тергеениҥ депутаттары башкарула кожо туулык јеристе ӧзӱм аайлу-башту болорын сананат.

Бу сурак эл-јоныстыҥ јаантайын ајарузында болгонын темдектеер керек. Онойдо, бистиҥ јиит республиканыҥ депутаттары јӧптӧгӧн эҥ баштапкы јасактардыҥ бирӱзи «Алтын Кӧлди корыыры керегинде» јасак болгон.

2005 јылда республиканыҥ ады јарлу юризи, Эл Курултайдыҥ экинчи тудуузыныҥ председатели, АР-дыҥ парламентиниҥ баштапкы, экинчи, ӱчинчи тудууларыныҥ депутады Даниил Табаев «Туулык јерлер керегинде» федерал јасактыҥ ӱлекерин белетеген, оны республиканыҥ депутаттары ла ороонныҥ кырлу јерде јаткан 18 субъеги јӧмӧгӧн. Је ороондо экономикалык айалга сӱреен кызалаҥду болгон учун бу јасак јӧптӧлбӧгӧн.

Бӱгӱн экологияныҥ сурактары баштапкы јерге чыга берерде, республиканыҥ депутаттарыныҥ тӱп-шӱӱлтелери јӧмӧлтӧ алар деген ижемји бар. Уур-кӱчтерди ӧдӱп те болзо, учы-учында мындый јасак ороон кеминде јӧптӧлӧр. Ол кырлу јерлерде јаткан ончо улуска керектӱ ине.

Мыныла колбой геолого-минералогический билимдердиҥ кандидадына, Россияныҥ Билимдер академиязыныҥ География институдыныҥ баш билим ишчизине ле оныла кожо тӱҥей кӱӱн-санаалу болгон улуска туулык јерлердиҥ статузын јасак кеминде ээжилеер шӱӱлтени кӧп јылдардыҥ турумкай кӧдӱрип турганы учун быйаныс айдар кӱӱним бар.

Бу сурак СНГ-ныҥ ороондорыныҥ Парламенттер ортодогы ассамблеязында кӧдӱрилген ле РФ-тыҥ Федерал Јууныныҥ Федерация Совединиҥ председатели Валентина Матвиенко «СНГ-ныҥ ороондорыныҥ туулык јерлерин ӧскӱрери ле корыыры керегинде» модельный јасак керектӱ болгон шӱӱлтени јӧмӧгӧн.

Адалган јасакты белетеер улустыҥ тоозына РФ-тыҥ Јасакберим иш ле тӱҥдештирӱ правоведение аайынча институдыныҥ ла РАН-ныҥ География институдыныҥ ишчилери, ол тоодо Ю.П. Баденков кычырылган. Билимчиниҥ айтканыла, бу јасакты СНГ-ныҥ турчы-государстволорыныҥ Парламенттер ородогы ассамблеязында бодоштыра 2019-2020 јылдарда јӧптӧӧри темдектелет.

Сӧс келижерде, быјыл кандык айда Эл Курултайда Юрий Баденковтыҥ «Кырлардагы јӱрӱм» деген билим ижиле таныштыру ӧткӧн. Јаан бу бичикте Алтай, оныҥ тӱӱкизи, ар-бӱткендик ле этнокультурный јӱзӱни керегинде ас эмес айдылган.

Эл тергеези сӱрекей элбек, Камчатканыҥ, Сайан-Алтайдыҥ, Уралдыҥ ла Кавказтыҥ, анайда ок Памир-Тянь-Шаньныҥ туу-сындары кирген бистиҥ ороонго бирлик јасак белетеерге сӱрекей кӱч деп, јарлу билимчи ол таныштыру-туштажуда айткан. Оныҥ айтканыла мен бӱткӱлинче јӧпсинип јадым. Мындый јасактар тергее де кеминде јок. Ӱзеери, билимчилер «туулык јер» дегени не болгонын эмдиге јетире чокымдабаган.

Је ороондо кырларлу јерлерге ајару бар – бу эҥ учурлузы. Онойдо, 2016 јылда Дагестан Республикада Кавказтыҥ Туулык 1-кы саммидиниҥ туружаачылары Россияныҥ президенти Владимир Путинге РФ-тыҥ туулык јерлериниҥ ӧзӱмине, ар-бӱткендик ле культуралык энчизин корыырга государстволык јӧмӧлтӧ эдер ле анайда ок «Россия Федерацияныҥ туулык јерлери ле Туулык хартия керегинде» федерал јасакты, ээчий «Россия Федерацияныҥ туулык јерлериниҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱми керегинде» государстволык программаны белетеп јӧптӧӧри керегинде суракла баштанган.

Је, бистиҥ ороондо бирлик јасакты јӧптӧӧргӧ, тергеелердиҥ бойынаҥ, бу ишти ичкери јылдырар эрчиминеҥ сӱрекей кӧп неме камаанду.

Кырладыҥ эл отоктор ортодогы кӱни керегинде айдып, быјыл бис Алтайдыҥ ар-бӱткендик ле культуралык кереестери: Алтын Кӧл, Кадын-Бажы – Ӱч Сӱмер, Ӱкектиҥ тепсеҥи, Алтайский ле Катунский ар-бӱткендик биосферный заповедниктер ЮНЕСКО-ныҥ тооломына «Алтайдыҥ алтын туулары» деп адалып киргенин 21-чи катап темдектеери . Бу республикабыстыҥ ады-чуузы телекей кемине чыккан база јаан учурлу керек.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина