Алтайдын Чолмоны

Олег Хорохордин республиканыҥ эмдиги айалгазы ла келер ӧзӱми керегинде

31.01.2020

Эрмек-куучынды «Эл Алтай» ГТРК-ныҥ башкараачызы Татьяна Кончева телеэфирде ӧткӱрген.

– Олег Леонидович, Слер бӱгӱн «Лыжи мечты» деген ӱлекерде туруштыгар. Туучанала јыҥылаар «Манжерок» комплексте улай болуп турганыгар ба?

– Бистиҥ республикада «Ирбис» деген јондык биригӱ бар, ол су-кадыгы аҥылуларлу балдарга спортло таскадынарга болужат. «Манжерок» ГЛК, олорго јаан быйан, бу балдарга мында бир канча кӱндерге таскадынар арга берет. Бӱгӱн мен олорло кожо јыҥылагам. Мен бойым ченемелдӱ, «пробитый» деген туучаначы, бӱгӱнги јыҥылаш меге кӧп сӱӱнчи экелген. Балдар јыҥылап билер, бу олорго јилбилӱ болгонын кӧрдим. Бис дезе олорго бу арганы берер учурлу.

– Слер, мындый комплекстерди кӧп кӧргӧн кижи, «Манжерок» ГЛК-ныҥ келер ӧзӱми керегинде нени айдарыгар?

— Чын, мен кӧп ороондордо болгом. Баштапкызында, бу комплексти бис ӧткӧн јылдыҥ сыгын айында Сбербанкла кожо ачканыс. Кырдыҥ бажына чыгарар 8 јерлӱ гондола-кабайлу подъемник, Сочидеҥ ӧскӧ (оны Олимпиадага белетенип эткен) Россияда база кайда да јок деп айдарым. Јӱк бистиҥ республикада. Экинчизинде, туучананыҥ курортын тудар конкурсты Австрияныҥ компаниязы ойноп алган ла ӱч јылдаҥ мында туучананыҥ 4+ темдектӱ курорты болор. Аэропорттоҥ Манжерокко јетире 15 ле км болгонын ајаруга алза, ол улус јыл туркунына келетен јарлу курорт болор. Ол тоодо гран ары јаныныҥ улузы. Мындагы јеткилдештиҥ кеми ороондо эҥ бийик, Москва ла Сочи кеминде болор.

– Слерди су-кадык јӱрӱм учун турган кижи деп билерис. Мыны Инстаграмнаҥ кӧрӧдис, јуукта Крещение кӱнде тошто ойгон сууга киргенерди кӧп улус кӧргӧн. Бистиҥ тергееде спорттыҥ ӧзӱми, Слердиҥ кӧрӱмеерле, кандый болор?

– Республикага иштеп келеле айткан сӧзимди бӱдӱрип, спортко чыгарган акчаны бис канча катапка кӧдӱргенис. Республиканыҥ ӧзӧгинде турган Оҥдой јуртта болуп, стадионды кӧрӧргӧ барганыс мени кайкаткан. Тегин ле стадион, ондо ӧткӱретен ремонт иштер де јаан эмес. Эҥир болгон, ӧй 5 саат кире, стадиондо улус јӱгӱрип турган, јажы 50 киреде улус. Республикада јаткандар спортко јаан тартылбай јат деп айдыжадылар, бу темдек улус спортло таскадынганын керелейт.

– Башкаруда иштеген командагар,  иште кандый кубулталар болгон?

– Башкару тӧзӧлгӧн. Бис эл-јоны ас, арга-чыдалы кирелӱ тергее, оныҥ учун јаан кубулталар эдер арга да келишпеген. Је цифровой ӧзӱмниҥ министерствозын тӧзӧп алганыс.

– Ол керегинде элбеде куучындап берзегер, Олег Леонидович?

– Мен бого келеримде, журналисттерле баштапкы туштажуда кандый ууламјыларга тӧс ајару эдеригер деген сурак болгон. Мен цифровизация дегем. Алтай Республика кайда туруп јат ла цифровой ӧзӱм кайда деп, корреспондент  кайкаган. Баштапкызында, Алтай Республика ороонныҥ эки јылдаҥ Интернет кажы ла школдо, садикте, ФАП-та болор баштапкы 14 тергеезиниҥ тоозында кирген. Бис јаан эмес республика, бисте 295 ле јурт. Је эки јылдаҥ бистиҥ бастыра тергее Интернеттӱ болор.

Бис «Јеткер јок город» деген ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрген ороондо 4-чи республика болуп јадыс. Бу ишти Рестелекомныҥ јербойындагы ӧмӧлиги бӱдӱрип чыккан. Ӱлекердиҥ јетирӱлериле акча иштеер арга бар, иштеектер деп, мен айдадым. Кайда да бистиҥ тергее соҥдоп калган, кайда да ажыра калып, озолой  бергенис. Нениҥ учун бис ороондо эҥ баштапкы цифровой тергее болор аргабыс јок эмезе батапкыларыныҥ бирӱзи?

– Слер командагардыҥ ончо турчыларын соцсетьтерде аккаунттарлу болзын деп јакыганыгарды билерис. Бу колбуны улус тузаланып баштап ийген. Эл-јонло колбу тудар мындый арга, Слер сананзагар, нениҥ учун керектӱ?

– Мен бойым соцсетьтерде туку качаннаҥ бери. Тергеениҥ башчызыныҥ молјуларын бӱдӱрип, оноҥ АР-дыҥ башчызына, башкарузыныҥ председателине тудулып, мындый колбу тузалу болгонын кӧрӧдим. Улус сеге баштанып јат, олордыҥ сурагына ајару эдер ле аайы-тӧӧйине чыгар керек. «Инцидент-менеджмент» дегенин Слер билер болбойыгар (эл-јонныҥ соцсетьтерде кӧдӱрген сурактарыла  иштеер ӱлекер офис – ред.), ол бисте иштеп баштаган ла јакшы турулталар кӧргӱзет. Је мындый колбу тергеениҥ башчызында једимдӱ иштеерде, кажы ла министрде, ордынчыда, аймактыҥ јаанында, каланыҥ мэринде не иштебейтен. Эл-јон бу улуска кӧнӱ баштанар аргалу ла олор тургускан сурактарга каруу берер, аайына чыгар учурлу. Бу эп-арганыҥ тузазы иле.

– Јондык приемныйларга, соцсетьтер ажыра улустаҥ карды, анчада ла калада, арчыыры јанынаҥ кӧп комудалдар келет. Бу керегинде нени айдарыгар?

– Калганчы тӧрт јылды алза, мындый јаан кар баштапкы катап јааган. Мен кӧп јылдарга Москвада јаткам, ондо 10 см кар јааза, бастыра Москва туруп калат. Аймактарда айалга чик јок артык. Биске најы КамАЗ деген татар компанияныҥ башкараачызын јакшы билерим. Ого телефон согуп, бистеги айалганы айдарымда, Горно-Алтайскта карды арчыыр беш техниканы аткарган. Оромдордо карды 2 саатка арчыыр арга јок, мыны оҥдоор керек. Бис калада карды беш кӱнге јуунадып саладыс, бу јакшы турулта. Одоштой јаткан тергеелерде айалга бистеҥ кӱч.

– База бир кӱч сурак – сӱрее-чӧпти јуунадары. Оныҥ аайына чыгары јанынаҥ нени айдарыгар?

– Сӱрее-чӧплӧ иштеер операторлор менеҥ озо тургузылган, олор ижин толо бӱдӱрип болбой јат. Госсоветте ӧскӧ тергеелердиҥ башкараачылары бойыныҥ ченемелине ӱлешкен: чогулган сӱрее фотого согулат, акча сӱреени јуунаткан кийнинде тӧлӧлӧт. Бӱгӱн смартфондор ончо улуста бар.

Арга-кӱчигер јетпей турган болзо, техниказы бар муниципал компанияларды аутсорско алыгар деп, мен операторлорго айдадым. (Кандый бир организация јӧптӧжӱ тургузып, кезик ижин ӧскӧ компанияга бӱдӱрерге бергенин аутсорсинг деп адап јат – ред.). Бис байагы ла КамАЗ компанияла кажы ла аймакка лизинг ажыра сӱрее јуунадар машиналар алары јанынаҥ јӧптӧшкӧнис, операторлорло дезе бу техниканы аутсорско алары јанынаҥ куучындажарыс. Мынайда сӱрее-чӧп эмдигизинеҥ чик јок тӱрген јуунадылар.

Сӱрее-чӧпти ылгап јуунадар Маймадагыдый комплекс керегинде айдар болзо, ондый комплекстер јок тергеелер ас эмес. Је бис сӱрее-чӧпти ылгап, јуунадып, чыгара тартар ишти улалтарыс, нениҥ учун деге экологиялык ару тергее болуп јадыс. «Экология» деген эл ӱлекер аайынча республикага беш јылга ас эмес акча келер, ол акчаны бис аайлу-башту тузаланып, јеристи сӱреедеҥ арутаарыс.

– Бистиҥ тергееде јурттардагы туризмниҥ туралары јай ӧйинде ле иштейт, арткан ӧйдӧ улус кыска јайда иштеп алган акчазына јадат. Республикада туризмди ӧскӱрерге, бистиҥ тергееге келип турган улус кӧптӧзин деп база нени эдер керек?

– Республикада туристик ӧй бодоштыра кӱӱк айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала ӱлӱрген айдыҥ 1-кы кӱнине јетире улалат. Биске кышкы туризм керек. Сбербанктыҥ јӧмӧлтӧзиле ӧзӱм алынган «Манжерок» ГЛК-дый јерлер. Бис «Туу-Кайа» деген ӱлекерди бӱдӱрип баштаганыс. Калада Комсомолка деген кыр бар. Мениҥ пландарымда Туу-Кайадаҥ Комсомолкага јетире фуникулер (улус ла кош тартар канат јол) эдери ле Горно-Алтайскта тыҥ баалу эмес, 3, 4, 4+ темдектӱ конор туралар тудары. Горно-Алтайск бойы туучананыҥ курорты болор. Туучананыҥ тӧс јерлерин, Манжероктоҥ башка, Алтын Кӧлдӧ, «Алтай Резортто», Караколдыҥ кӧлдӧринде  ле Кӧксуу-Оозы аймакта тудары темдектелген. Бис туучананыҥ республиказы болорыс ла бого улус кышкыда келер.

«Победа» авиакомпания келгениле, Горно-Алтайсктыҥ аэропорты ажыра јылына ӧткӧн јорыкчылардыҥ тоозы 100 муҥ кижидеҥ ашкан. Слер аайлазын деп: Россияда федерал аэропорттордыҥ тоозы 226, олордоҥ јӱк 46 аэропорт јылына 100 муҥнаҥ ажыра јорыкчылар ӧткӱрет. Эмди 47 боло берген. «Манжерок» ГЛК-ныҥ ӧзӱмиле, биске келип турган јорыкчылардыҥ тоозы 4 катапка бийиктеер деп бодойдыс. Бу бистиҥ ӧзӱм алынар аргаларыстыҥ бирӱзи.

– Олег Леонидович, Слер президенттиҥ Федерал Јуунга быјыл эткен Баштанузын угуп јӱргенигер. Баштануда нени аҥылап темдектеер эдигер, бистиҥ тергееге, Слердиҥ кӧрӱмеерле, ондо не эҥ учурлу болуп јат?

– Президентке бис кайкап божобойдыс. Јонјӱрӱмдик сурактар катап ла тӧс јерге чыгарылган, элдеҥ озо билени, энеликти, јаш тужын корыыры. Мынаҥ озо балдарга ӱч јажы јеткенче акча тӧлӧлгӧн болзо, эмди 3 јаштаҥ ала 7 јашка јетире. Бистиҥ республикага бу сӱрекей јаан учурлу, нениҥ учун дезе кӧп балдар чыгары тергеебистиҥ јаҥжыгузында ла мындый федерал јӧмӧлтӧ биске сӱрекей керектӱ. Ӱзеери, су-кадыкты корыырына, эмчилерди јӧмӧӧрине, ФАП-тар тударына, ӱредӱликке, анайда ок балдардыҥ кеендик школдорына јаан акчалар чыгарылат. Берилген бу акчаны чын, турулталу тузаланары тӧс керек болуп јат.

– Президенттиҥ јылдыҥ сайын ӧткӱрген јаан пресс-конференциязында «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ корреспонденти Горно-Алтайсктагы 7-чи школ керегинде сурак берген. Мындый сурак болорын Слер  билгенигер бе,  7-чи школды тудары эмди кандый айалгада?

– Республикада ижимди баштаарымда, 7-чи национальный школдыҥ сурагын меге база айткандар. Оныҥ аайына чыгып баштагам. Кӧрӧр болзо, бу школды тудары јанынаҥ президенттиҥ 2014 јылда јакылтазы болгон эмтир. Акча федерацияныҥ Резервный фондынаҥ чыгарылары темдектелген. Ээжилер аайынча, бу фондтоҥ чыгарган акча јылдыҥ учына јетире тузаланылып, иш бӱдер учурлу. Је школго акча кӱскиде, сыгын-кӱчӱрген айларда берилзе, 750 бала ӱренетен школды эки айга тудуп салар кандый да арга јок. Оныҥ учун тергеениҥ башкартузы оны аларынаҥ мойногон. Былтыр јайгыда республикага  РФ-тыҥ башкарузыныҥ вице-премьерлери келерде, бу школ керегинде суракты катап тургусканыс. Оны тударга керектӱ акча 2021-2022 јылдардыҥ бюджединде темдектелип калган. Бис туулык јерде јададыс ла јерсилкиништеҥ корыыр иштерди база бӱдӱрер керек болгон. Мен бу керегинде премьер-министрге баштангам ла ол строительствого керектӱ акчаны кӧптӧдӧр јакылта берген. Бу ла ӧйдӧ корреспондент президентке школ керегинде сурак берген. Ол молодец, јалтанбаган, суракты катап темдектегени чын. РФ-тыҥ бюджединде акча темдектелип калган ла келер ле ээчий јылдарда Горно-Алтайсктыҥ 7-чи национальный школын тудуп чыгарыс деп иженедим.

– Талдаштар ӧйинде белетелген «Ийделӱ Алтай» деген слердиҥ программагар республиканыҥ бастыра аймактарында форумдар јууган, оны бӱдӱрери  2020 ле ээчий јылдардыҥ бюджеттерине кирген бе, программаны јӱрӱмде бӱдӱрери канайда ӧдӧр?

– «Ийделӱ Алтай» деген программа јеҥил эмес, биске сӱрекей кӧпти эдер керек. Бис республиканыҥ бастыра аймактарында болуп, эл-јонныҥ сурактарын ла баштануларын укканыс. Бу, элдеҥ озо, школдорды, балдардыҥ садтарын, культураныҥ тураларын, јолдорды, кӱрлерди, спорттыҥ ла јашӧскӱримниҥ тӧс јерлерин тудар  сурактар. Олорды бӱдӱрерге сӱрекей јаан кемдӱ акча керек. Келер ӱч јылдыҥ бюджедине программада темдектелген иштердиҥ 40 проценти кирген. Кандый да иштер эл ӱлекерлер аайынча бӱдӱретен керектерге кирип јат. Эл-јонго берген сӧзисти бӱдӱрип, «Ийделӱ Алтай» деген программаны, бодоштыра ӱч јылга, 2024 јылга бӱдӱрип чыгарын темдектейдис.

– Алтай Республикага ийделӱ тергее болор, дотация-акчалардыҥ кӧнӱ камаанду болгонынаҥ айрылар база кандый аргалар бар?

– Нениҥ учун республиканыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык айалгазы кирелӱ, иш јок болгоныныҥ кеми бийик деп сананып туругар? Мында јаан предприятиелер, јердиҥ байлыктарын таап иштеген иштер јок учун. Олор биске керек те јок. Алтай Республика – экологиялык ару, туризмди ӧскӱретен тергее. Бис кайкал ар-бӱткендӱ јер болуп јадыс. Туризмди ле јурт ээлемди ӧскӱрерге, ол тоодо экологиялык ару аш-курсагысты рынокко чыгарарга биске јолдор, электричество, авиа ла кӧлӱк транспорт керек. База иштеер колдор, санаалу баштар, цифровизация. Бастыра  аргалар бойыста бар, јӱк оны алып, иштеер керек.

Бисте «Ӧзӱмниҥ командазы» деген конкурс ӧткӧн. Ол јарлалган баштапкы ла кӱнде 400 суру бичик келген. Бу ороондо рекорд болгон. Суру бичиктердиҥ 15% — республиканыҥ тыштында јаткан улустаҥ болгон. Ӧскӧ тергеелерде ӧткӧн конкурста мындый улустыҥ тоозы 5% ашпай јат. Бу не улус болгонын шиҥдеп кӧрӧристе, кӧбизи мынаҥ озо тергееде чыккан-ӧскӧн эмезе јаткан ла ӧскӧ јерге кӧчӧ бергендер болуп калган. Республикада айалга кубулганын кӧрӱп, улус ойто бурылар, мында иштеер, тергеениҥ ӧзӱминде туружар кӱӱндӱ.

Республиканыҥ јаҥы башкарузыныҥ 75% – «Ӧзӱмниҥ командазы» конкурстыҥ јеҥӱчилдери. Олордыҥ тоозында АР-дыҥ мынаҥ озо болгон башкарузында иштеген улус болгоны мени сӱӱндирет. Башкарту кадрлардыҥ резервине конкурстыҥ турулталарыла 300 кижи кирген.

— Јилбилӱ куучын учун быйан, Олег Леонидович. Тургускан јаан амадуларыгарды бӱдӱреринде, бистиҥ республиканы ӧскӱрер иште Слерге једимдер кӱӱнзейдим.